ბეთანიის მონასტერი

თბილისის სამხრეთ დასავლეთით, მდინარე ვერეს ხეობაში ტყით მოსილ მთათა წიაღს შეჰფარებია ამა სოფლის ხმაურსა და ამაოებას განრიდებული ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის შობის სავანე. საკვირველი, სასწაულებრივი ადგილია ბეთანია! იგი თითქოს დროითა და სივრცითაც მოშორებია წარმავალ ცხოვრებას. აქ ჯერაც არ არის ელექტროობა, რადიო, ტელევიზორი, წყალგაყვანილობაც კი. ყველაფერი ისეა, როგორც ათასი წლის წინათ როდესაც აქ პირველად ფუძნდებოდა მონასტერი.

უდიდესმა ქარიშხლებმა გადაუარა თავს ღვთის ამ სავანეს: სარწმუნოების უსასტიკესი დევნის 70-წლიან პერიოდში სწორედ მონასტრები განიცდიდნენ დევნა-შევიწროებას: ბერ-მონაზონთა უმრავლესობა დახვრიტეს, გადაასახლეს, ცოცხლად დარჩენილნი კი უმძიმეს შეჭირვებასა და შეურაცხყოფას ითმენდნენ. მაგრამ უდიდესი განსაცდელის დროსაც ბეთანიის მონასტერი მდიდარი სულიერი ცხოვრებით ცხოვრობდა. აქ ძლიერად კაშკაშებდა ლოცვითი კანდელი - ორი ბრძენი სულიერი მოძღვარი - განუწყვეტლივ აღუვლენდა ღმერთს ლოცვა-ვედრებას. აქ არასოდეს შეწყვეტილა საღმრთო ლიტურგიის აღსრულება, ნათლობა, ჯვრისწერა, ღვთის სიტყვის ქადაგება.

ბეთანიის მონასტრის ისტორია საიდუმლოებით არის მოცული. უცნობია იმ მამათა სახელებიც, რომლებიც მრავალი საუკუნის განმავლობაში მოსაგრეობდნენ აქ.

 

მონასტრის ისტორიიდან

ბეთანიის ტაძარი XIX საუკუნეში

XI საუკუნეში სავანე უკვე არსებობდა, როგორც დიდი ფეოდალების - ორბელიანებისათვის აშენებული განსასვენებელი. ბეთანიის ტაძარი, სავარაუდოდ, XII საუკუნის მიწურულს - XIII საუკუნის პირველ წლებში აიგო, წმიდა კეთილმსახური მეფის, თამარის ზეობისას. მის ადგილას უფრო ძველი და პატარა აგურის საყდარი იდგა, რომელიც X თუ XI საუკუნეს განეკუთვნებოდა. გადმოცემით, წმიდა მეფე თამარი ხშირად ჩამოდიოდა ზაფხულობით ბეთანიაში, რათა სულიერად მოესვენა, განმარტოებულიყო და მთლიანად ლოცვა-ვედრებას მისცემოდა. ტაძრის ჩრდილოეთ კედელზე დიდი ფრესკაა - მეფეთა პორტრეტები. სწორედ აქ არის წმიდა მეფე თამარის ფრესკა. ტაძრის სამხრეთ კედელზე ბერის შესამოსელითა და ტაძრის მოდელით ხელში გამოხატულია ქტიტორის დიდი პორტრეტი - ეს არის სუმბატ მანდატურთუხუცესი და ამირსპასალარი. იგი სამეფო კარის სხვა დიდებულებთან ერთად აუჯანყდა მეფე გიორგი III-ს. გადმოცემით, სიცოცხლის ბოლო წლები ყოფილმა დიდებულმა, აწ კი სიმდაბლით აღვსილმა ბერმა სიმონმა (სუმბატ ორბელიანი) საგვარეულო საძვალეში - კარიბჭის ქვეშ მოთავსებულ აკლდამაში გაატარა და აქვე აღესრულა კიდეც.

მონასტერში იმის კვალიცაა შემორჩენილი, რომ ბევრჯერ მისულა იგი სრული მივიწყებისა და გაქრობის პირას. დიდი ხნის მანძილზე იგი სრულიად მიტოვებული იყო.

ბეთანია 1920-იან წლებში

XIX საუკუნის მიწურულს ბეთანიაში კვლავ მოვიდნენ ბერები და დანგრეულის აღდგენა დაიწყეს. არ ჰყოფნიდათ სახსარი და გზაზე დიდი ყულაბა დადგეს ასეთი წარწერით: „შეეწიეთ მონასტერს!“ აი, ასე, ხელახლა ააშენეს ყოველივე, სავანემაც კვლავ დაიწყო აღორძინება. როცა თავისთვის საცხოვრებელს აგებდნენ, კარიბჭის შორიახლოს ბერებმა დიდი სამარხი ნახეს - საერთო საფლავი, სადაც ერთად ეწყო ძვლები და თავის ქალები. მათგან ბევრს წმიდა ცვილისფერი ჰქონდა კვლავაც. ეს კი, როგორც აღიარებულია, ამ ადამიანთა ცხოვრების სიწმიდეს მოწმობს. ჩვენთვის ცნობილი არ არის, ვინ არიან ეს ადამიანები, ალბათ, ცხოვრებისეულ შემთხვევითობას არ შეუკრებია ეს ნაწილები ერთ საფლავში. სწორედ მათ თავზე დგას წმიდა კეთილმსახური მეფე თამარის სახელობის საყდარი.

აი, სულ ეს ვიცით სავანის ისტორიიდან. არსებობს კიდევ ერთი ძველი გარდამოცემა, თუ როგორ ააგეს ტაძარი საკუთრივ ამ ადგილას, მთის ძირში. ამბობენ, რომ თავდაპირველად მის აშენებას მდინარე სამადლოს მეორე მხარეს აპირებდნენ. ეს საკმაოდ ლამაზი ადგილია, და ტაძარიც, აქ რომ აშენებულიყო, ყოველმხრივ გადახედავდა გარემოს, მაგრამ ასე როდი სჯიდა საღმრთო განგებულება! გადმოცემით, მშენებლებს უკვე სამშენებლო მასალებიც აუტანიათ იმ თხემზე, მაგრამ ერთ დილით აღმოაჩინეს, რომ სამშენებლო მასალები სადღაც გაქრა! დაიწყეს ძებნა და ხეობის ფსკერზე იპოვნეს ისინი, ერთად დაწყობილი მთის პატარა ბექობზე. ყველად ერთხმად განადიდა ღმერთი და მონასტრის შენება ახალ, სასწაულით მითითებულ ადგილას დაიწყეს. შესაძლოა, ღვთის განგებამ გაითვალისწინა მისი მომავალი მნიშნველობა განსაკუთრებით, ჩვენი, ბოლო ჟამისათვის, როცა ბერ-მონაზვნებს ყველაზე მეტად შეჰფერით და ესაჭიროებათ განშორება ვნებებით შეპყრობილი ამა ქვეყნისაგან, მისი ამაოებისა და საცდურისაგან.

ტაძრის არქიტექტურა და მოხატულობა

ბეთანიის შესახებ თითქმის არაფერს მოგვითხრობენ ისტორიკოსები, დუმს მატიანეც, მაგრამ მის წარსულზე მეტყველებენ ტაძრის ძველი ფრესკები, ქვაში ამოკვეთილი ჩუქურთმები და წარწერები, არქიტექტურის მკაცრი ფორმები, ყოველ ნაბიჯზე აღმოჩენილი ძველ მკვიდრთა ნეშტნი. ოდესღაც მონასტრის ვრცელი ტერიტორია მასიური გალავნით იყო შემოზღუდული, ტყეში ახლაც შეხვდებით ქვიტკირის ლოდებს. მაგრამ ამჟამად ძველი სავანიდან შემოგვრჩა მხოლოდ ღმრთიმშობლის შობის დიდი გუმბათიანი ეკლესია, კარიბჭითა და დიდებული მოხატულობით შემკული, აგერთვე წმიდა დიდმოწამე გიორგის მცირე დარბაზული ეკლესია, აგებული 1196 წელს და კოშკის თაღოვანი შესასვლელი, რომლის ზედა სართულში, შესაძლოა, სამრეკლო იყო.

მთავარი ტაძარი წარმოადგენს ჯვარ-გუმბათოვან ნაგებობას, რომლის მრავალსარკმელიანი გუმბათი ეყრდნობა დასავლეთით ორ თავისუფლად მდგომ სვეტსა და საკურთხევლის შვერილ კედლებს. გუმბათის სიმაღლე 27 მეტრია. ტაძრის მოხატულობა სანახევროდაა შემორჩენილი. მისი ზემოთა ნაწილი მთლიანად წაიშალა, ქვემოთ კი ფრესკები ადგილ-ადგილ არის შემონახული. მხატვრობის სქემა XII საუკუნის ქართული ტაძრებისათვის სამკაოდ უჩვეულოა. ღმრთისმშობლის ეკლესიის საკურთხევლის კონქში უფრო ხშირად „ღმრთისმშობლის დიდებას“ გამოსახავდნენ, ბეთანიაში კი „საყდარზე მჯდომი მაცხოვარი“ იყო გამოსახული (შემორჩენილია მხოლოდ მისი ქვედა ნაწილი). მაცხოვრის ქვემოთ გამოსახულნი არიან წმიდა წინასწარმეტყველები, რაც ასევე უჩვეულოა იმ დროის მხატვრობისათვის. მკვლევარნი ვარაუდობენ, რომ აბსიდის მოხატულობა უფრო ძველია, ვიდრე ტაძრის სხვა ფრესკები და შესაძლოა მიეკუთვნებოდეს ძველ ტაძარს, რომელიც XII საუკუნეში გადააკეთეს დიდ გუმბათოვან ეკლესიად, ისე, რომ საკურთხევლის ნაწილი და დასავლეთის კარიბჭე ხელუხლებლად დატოვეს. ეტყობა, თავდაპირველი ტაძარი არ იყო ჯვარ-გუმბათოვანი და ალბათ X საუკუნეს განეკუთვნებოდა. შესაძლოა, უწინდელი ბეთანიის ტაძარი რომელიმე საუფლო დღესასწაულს ეძღვნებოდა. თუმცა ეს მხოლოდ ისტორიკოსთა ვარაუდია, სინამდვილეში კი, საიდუმლოებითაა მოცული: პირველად როდის დაარსდა აქ მონასტერი, ვინ ააგო და მოხატა ტაძარი, შემდეგში სუმბატის დროს როგორ გადააკეთეს, რა ვითარებაში დაასრულეს მისი მოხატვა თამარის დროს, რამდენმა თაობამ იღვაწა ამ მშვენიერი ქმნილების სრულყოფისათვის.

ლაშა-გიორგის, თამარ მეფის და გიორგი III-ის ფრესკები

ოდესღაც ბეთანიის მოხატულობა არაჩვეულებრივად მდიდრული და მშვენიერი იყო - ფრესკების ყველა  საღებავი ძალზე ძვირფასია, ფერები ცოცხალი და ღრმაა: მკვეთრი ალისფერი სინგური, ბევრია - იშვიათად მკვეთრი, ლამაზი, მუქი-ლურჯი ფერის ლილა-ქვა (ამ ფერითაა შევსებული თითქმის ყველა ფრესკის ფონი ტაძრის აღმოსავლეთ ნაწილში), აურიპიგმენტი, ჟანგმიწის მდიდრული ნაკრები, ოქრო - მეფეთა პორტრეტებზე. საერთოდ ღრმა, მრავალგვაროვან ფერთა დიდებული პალიტრააა. ოდესღაც აქ მხოლოდ ათორმეტი დღესასწაული კი არ იყო წარმოდგენილი, არამედ ზედმიწევნით იყო გამოსახული უფლის ვნებისა და ყოვლადწმიდა ღმრთისმშობლის დღესასწაულთა ციკლები.

სამხრეთის კედელზე შემორჩენილია წინასწარმეტყველთა გამოსახულებანი მათ მიერ წინასწარ უწყებულ პირველსახეებთან ერთად, რომლებიც სიმბოლურად ღვთისმშობელს გამოსახავენ. ეს არის ყველაზე ადრეული განვრცობილი ციკლი, რომელიც დღეისათვის შემორჩენილი ცხრა გამოსახულებისაგან შედგება. სხვა ტაძრებში იგი მხოლოდ XIII საუკუნის მეორე ნახევრიდან ჩნდება. შესანიშნავი და თავისებურად უნიკალურია მოცეკვავე დავითის გამოსახულება მკვეთრი სინგურის ფერის სამოსით, გვერდით სჯულის კიდობნითა და ზეციური მანანით სავსე ტაკუკით. კარგად არის შემონახული გამოსახულება „ეზეკიელი დახშულ ბჭეთა წინაშე“, მოჩანს „გედეონი საწმისითა და ფიალით“, „მოსე და მაყვალი შეუწველი“, „იაკობის კიბე“, „აარონი განედლებული კვერთხით“, „დანიელი მთის წინაშე“, „სამი ყრმა ბაბილონის სახმილში“.

წმიდა გიორგის ტაძარი

გამომხატველობის საოცარი ძალითა და იმ დროისათვის იშვიათი ხატწერით გამოირჩევა გამოსახულებანი ჩრდილოეთის მკლავის სარკმელებში: „იუდა ოცდაათ ვერცხლს რომ იღებს“, „საიდუმლო სერობა“ მაგიდის თავში მჯდომი ქრისტეთი, რომელიც იუდას პურის ნატეხს გადასცემს; აგრეთვე „ფერხთბანა“, რომელიც ორ ნაწილად არის გაყოფილი. ეს ფრესკები დახატულია უჩვეულოდ მსხვილად, მასშტაბურად და თავისუფლად, მაგრამ მკაცრად და ლამაზად. ჩრდილოეთის მკლავში, სადაც თანაბარი და ცივი განათებაა, ფერების უფრო თავშეკავებული გამაა მოცემული; სამხრეთში კი განათება თვალისმომჭრელია, ფერები უფრო მკვეთრია. ასეთი გამოსახულება უფრო ძლიერად იპყრობს დამკვირვებლის ყურადღებას. აქვეა სიმშვენიერით უიშვიათესი გამოსახულება - „იესოს ლოცვა გეთსიმანიის ბაღში“, დინამიურობით აღსავსე გამოსახულება - „იუდას გამცემლობა“, „მონანული პეტრე“, რომელიც მღვდელმთავრის მსახურებთან ერთად ცეცხლთან თბება, „პილატე, რომელიც ხელებს იბანს“.

ჯვარცმის გამოსახულებანი გავრცობილია ისტორიული დეტალებით. აქ ერთი წვრილმანიც კი არ ჩანს გამოტოვებული. მაგალითად, გამოსახულია ჭურჭელი ძმრით, გამსკდარი კლდეები, გაპობილი კრეტსაბმელი. მომცრო ტანის კაცს, რომელიც ჯვარს ამაგრებს, ფიგურა რაღაც უცნაურად აქვს შებრუნებული, რაც ერთი შეხედვით შეუმჩნეველია: ხელები მას გადაადგილებული აქვს - მარცხენა ხელს მარჯვენას ფორმა აქვს, და პირიქით, მარჯვენას - მარცხენისა; ეს დეტალი ნათლად ასახავს თუ რა უსჯულოებას სჩადიან აქ გამოსახული ადამიანები. შემდეგააა: „გარდამოხსნა“, „დატირება“. ამ გამოსახულებებს მათი განწყობილებით, გადაწყვეტის მუსიკალურობითა და სიმშვენიერით ტაძრის მთელ მოხატულობაში ბადალი არ მოეძებნება.

დასავლეთის კედელზე, სარკმელთა წირთხლებზე შემორჩენილია ქრისტეს სასწაულმოქმედებათა ამსახველი გამოსახულებები: „ეშმაკეულთა განკურნება“, „ბრმის განკურნება“, ქვემოთ - კომპოზიცია „სამოთხე“, სამხრეთით - „აბრაამის წიაღი“, მოპირდაპირე მხარეს, ჩრდილოეთით - „გამზადებული საყდარი“ და მისკენ მიმავალი მართლათა დასი; ანგელოზები, რომლებიც ადამიანთა ცოდვებს წონიან; ცხოველები, რომლებიც მკვდრებს გადმოანთხევენ, ანგელოზები, ჯოჯოხეთში რომ აგდებენ ცოდვილთ; მოჩანს ცეცხლოვანი მდინარიდან გამოყოფილი მუჰამედის თავი. ჯერ კიდევ შეიძლება გარჩევა გამოსახულებისა „ჰეროდეს ლხინი“ სალომეას ცეკვითურთ; შემორჩენილია უნიკალური ფრესკა, რომელზეც „მარიამ მეგვიპტელის ზიარებაა“ გამოსახული.

საკურთხეველში ნაწილობრივ შემორჩენილია საყდარზე მჯდომი მაცხოვრის ქვემოთ გამო, სახული რიგი წინასწარმეტყველებისა, ეს ტაძრის ყველაზე ძველი მოხატულობაა (შესაძლოა X საუკუნის), ქვემოთ მოციქულებისა და მღვდელმთავრების რიგებია. ეს ორი რიგი გადახატულია XIV ან XV საუკუნეში, მაგრამ, როგორც ჩანს, ყველა კონტური უწინდელი მოხატულობის ნახაზს იმეორებს. სიმშვენიერითა და მოხდენილობით საოცარია საკურთხევლის ნაწილის ორნამენტები: უწყვეტ ჯაჭვად თაღისებრ ზემიიწევს ამქვეყნიურ სამყაროში არნახული, სამოთხისებრი ყვავილის ხვეული; ყვავილედის ყოველი ფოთოლი, ყოველი კოკორი დახვეწილად არის შესრულებული; და ის ყვავილებიც, რომლებიც თაღის უმაღლეს ნაწილშია და შეუიარაღებელი თვალით ძნელი გასარჩევია, არანაკლებ გულმოდგინებით არის დახატული. ცხადია, ხატმწერი უპირველეს ყოვლისა უფლისათვის ქმნიდა და არა კაცთა საამებლად. ასევე საკურთხევლის სარკმელთა წირთხლებზე, ისეთ ადგილებში, სადაც იშვიათად თუ ვინმე შეიხედავს, მთელი საოცრებაა დახატული: შესანიშნავი არშიაა ლურჯი და ალუბლისფერ-წითელი ყვავილედებისა, შავ-ლურჯ, ფირუზისფერ და სინგურის ფონზე დახვეწილად შესრულებული თეთრი ძარღვით.

ადგილ-ადგილ, ორნამენტების წნულსა და კომპოზიციის კიდეებში შემორჩენილია ძველ ოსტატთა ავტოგრაფები; ოღონდ მათ შთამომავალთაგან მოსახსენიებლად როდი აღუბეჭდავთ აქ თავიანთი სახელები! წმიდა ხატმწერმა ბერებმა ჩვენ დაგვიტოვეს თავიანთი ლოცვითი განცდა, ღრმა რელიგიური გრძნობები, რითაც მათი სულები იყო აღსავსე, რამეთუ „ნამეტნავისაგან გულისა პირი იტყჳნ“ (მათ. 12, 34). ზოგან წვრილი ასოებით ჩაწერილია მცირე ლოცვა, ზოგან ფსალმუნიდან ესა თუ ის მუხლი. ხატმწერი წერდა გამოსახულებებს, ლოცულობდა, ზოგჯერ შეჩერდებოდა და სულიერ განცდებში იძირებოდა, - ამ დროს იგი იმავე საღებავით, რაც ფუნჯზე იყო, კედლებზე ტოვებდა ოდნავ შესამჩნევ ნახატს ან წარწერას, თავისი ფარული ფიქრებისა და განწყობილების გამოძახილს. ამ ავტოგრაფებმა ჩვენამდე ორი ხატმწერის სახელი შემოინახა, რომელთაც XII საუკუნეში მოუხატავთ ბეთანიის ტაძარი, მაგრამ არა მარტო სახელები: მათ გაიცილებით უფრო მეტი რამ შემოგვინახეს. ისინი ჩვენ ამ ნეტარი სულების საოცარი სულიერი სიღრმესა და უდიდეს ქრისტიანულ სიმდაბლეს განგვიცხადებენ. ორნამენტული ყვავილის შუაგულში, რომელიც მაღალ დასაჯდომელს ამკობს, თითქმის მძივისებრი ასოებით, თეთრი საღებავით შესრულებულია წარწერა: „ქრისტე, შეიწყალე დემეტრე“, გვერდით ორნამენტულ ზოლში, როგორც ჩანს, მისივე ლოცვაა: „არა მარტო ვარ, შავპირი ჭეშმარიტად. მსაჯულო ყოველთაო, ნუ მარტო მქმენ ყოველთ ქრისტიანეთა წმიდათა შენთაგან“.

მეორე მხატვარმა წარწერა დატოვა სამხრეთის მკლავის დასავლეთ სარკმლის აღმოსავლეთ წირთხლზე, აარონის გამოსახულების ქვედა ნაწილში, აყვავებულ ბალახთა შორის: „უფალო ნუ შეუნდობ სოფრომს“. გვერდით კი შავი საღებავით შესრულებულია მხატვრის პატარა ფიგურა ბერულ ანაფორაში, რომელიც წინასწარმეტყველის ფერხთით არის მუხლმოდრეკილი, ეს ტაძრის მომხატველთაგან ერთ-ერთი საუკეთესო მხატვარია. იგია წინასწარმეტყველთა და საიდუმლო სერობის ავტორი. მანვე დაგვიტოვა კიდევ უფრო მეტად უცნაური ავტოგრაფი: იმავე სარკმლის დასავლეთ მხარეს, წმიდა დანიელ წინასწარმეტყველის ფერხთით, წითელი საღებავით, ფუნჯის ერთი მოსმით დახატულია სწრაფად მიმავალი ბერის ფიგურა ჯვრით მარცხენა ხელში, რომელიც კვარცხლბეკზე მდგარ ჯვრისაკენ მიემართება. ჯვარსა და ფიგურას შორის გამოსახულია ჯვარცმული მაცხოვარი, გადმოცემული მხოლოდ ნიმბითა და ქრისტეს ჭრილობათგან მომდინარე სისხლის წვეთებით.

„უფალო ნუ შეუნდობ სოფრომს!..“ რა მიუწვდომელი თავმდაბლობაა! წმიდა მამები ამბობდნენ: „განიკითხე საკუთარი თავი, და ღმერთი განგამართლებს შენ“. დიახ! ჩვენს ამპარტავნულ დროში ვერ შეხვდები ასეთ წარწერებს. ძველი წმიდა მხატვრები თავიანთ უბადლო შედევრებს რომ ქმნიდნენ, არც კი ფიქრობდნენ საკუთარი სახელების უკვდავყოფაზე: რა დიდად განსხვავდებიან ისინი ჩვენი თანამედროვეებისაგან!

ჩვენს დროში ჩვეულებად იქცა მიტოვებული ტაძრის კედელზე ან რომელიმე ძველ ფრესკაზე ლურსმნით ან აგურის ნატეხით საკუთარი სახელების დიდი ასოებით ამოკაწვრა. რა დიდი უაზრობაა, რა საშინელი სნეულებაა ჩვენი დროისა - სურვილი იმისა, რომ ყოველნაირი საშუალებებით აღბეჭდონ, „უკვდავყონ“, სხვებს მოახვიონ თავს საკუთარი „მე“, დაიყვირონ „მე ვარ, მე - ესა და ეს, მეც ვიყავი აქ!“ რამდენნი არიან ასეთი უბედური სულები, რომელნიც დაუკმაყოფილებელი თავმოყვარეობისაგან იტანჯებიან და სწყურიათ, როგორმე დაამახსოვრონ თავი სხვებს, თავისი სახელები ჩაწერონ ამ წუთიერ სოფელში.

მხოლოდ ქრისტიანობა ათავისუფლებს ადამიანს ამ ავადმყოფური მოთხოვნილებისაგან - გადაჰყავს თავისი შვილები ამ წარმავალი, თითქმის ილოზორული სამყაროდან წარუვალი სიხარულის სამყაროში, მუდმივ, უხრწნელ და დაუსრულებელ ყოფაში. ქრისტიანული ტაძრების თვით ეს ღრმად შინაარსიანი, დახვეწილი, არაამქვეყნიური სიმშვენიერე მხოლოდ სუსტი გამოძახილია, მსუბუქი შეხება და ანარეკლია მარადიული ცხოვრებისა, ხარებაა ღმრთის დიდების მომავალი სუფევისა. ამქვეყნად ეს ხარებანი ზეციდან ცხადდებიან და დროში ილევიან, თითქოსდა საოცარი გამობრწყინებანი არამიწიერი ნათლისა. ასე განვლო და მიილია, და კვლავ ზეცას დაუბრუნდა დიდებული სიმშვენიერე ბეთანიის მონასტრისა, მაგრამ მას ჯერ კიდევ ძალუძს მრავლის თქმა იმ სულისათვის, რომელიც ზეციურ სიმშვენიერეს ეძიებს.

როცა დღეს ღმრთისმსახურებაზე დგახარ ნახევრად ცარიელ ტაძარში და შეჰყურებ გახუნებულ ფრესკებს, წარმოსახვა უნებლიედ ხატავს მათ უწინდელ დიდებულებასა და სიმშვენიერეს, მთელ მდიდრულ შემკულობას, მამათა დასს, მოწიწებით რომ უსმენენ ღმრთისმსახურების ძველ საგალობლებს, ღირს იღუმენს საკურთხეველში მღვდელმონაზვნებთან ერთად, სადღაც ჩრდილოეთის სვეტთან მდგარ სამეფო პირებს: ოდესღაც თვით თამარ მეფეც იდგა აქ... და უეცრად, რა უბადრუკად, საწყლად და დაცარიელებულად მოგეჩვენება ჩვენი დღევანდელი დრო! როგორ მოუძლურდა და გაუფერულდა ჩვენი რწმენა! ძველი ფრესკები სულ უფრო და უფრო ფერმკრთალდება და ქრება. შავი კონტურები ჩამოშლილია და გათეთრებული: თეთრია თვალის გუგები, თეთრია წარბები, ბაგეთა ჭრილი, თეთრია „ჩრდილები“ სახეებზე, თითქოს წმიდა გამოსახულებანი ნეგატივებად ქცეულანო. იქნებ ეს იმის გამო მოხდა, რომ ჩვენი სამყარო ნეგატიური გახდა სიწმიდეთა მიმართ?

ჩვენ, თანამედროვე ქრისტიანები, იმ გლახაკებს ვგავართ, რომელნიც დიდი ლხინის დამთავრების შემდეგ მიიწვიეს სატრაპეზოში სუფრიდან ნამცეცებისა და ნარჩენების ასაკრეფად. დღესასწაულზე მიწვეული სტუმრები, მხიარულებისა და მიღებული ძღვენის შემდეგ, პატივდებულნი დაბრუნდნენ სახლებში. ჩვენთვის ლხინი არ იყო გათვალისწინებული, მაგრამ სახლის მეუფის დიდი მოწყალებით დაგვრთეს ნება ავიღოთ ის, რაც სადილის შემდეგ დარჩა, და ჩვენ მხოლოდ ამ ნარჩენებისა და ოდესღაც ბრწყინვალე მორთულობის ზოგიერთი საკვირველი საგნის მიხედვით შეგვიძლია მივხვდეთ, თუ როგორი საოცარი მოვლენები აღსრულებულა აქ. მაგრამ ამ დიდი სიკეთისთვისაც გულწრფელად უნდა ვმადლობდეთ სახლის მეუფეს, ვმადლობდეთ, იმისათვის, რომ მართალია მდიდრული არაა ჩვენი ტრაპეზი, მაგრამ მაინც დანაყრებულნი ვართ და შიმშილით არ ვკვდებით.

დიდება ღმერთს ყოველივესთვის!

ბეთანია XX საუკუნეში

საოცარია, რომ ბეთანია, რომელიც XIX საუკუნის დასასრულამდე ყველასაგან მივიწყებულ, საუკუნოვან ნანგრევებსღა წარმოადგენდა, სანამ მიტოვებული ტაძარი ნადირობისას შემთხვევით აღმოაჩინა გრიგოლ ორბელიანმა. სწორედ ამ საზარელი ათეისტური ქარიშხლის წინ იწყებს აღორძინებას და ამიერიდან იგი მოქმედი მონასტერი ხდება.

მონასტრის პირველი აღმდგენელი იყო მღვდელმონაზონი სპირიდონი (კეთილაძე). იგი აქ სრულიად მარტო ამოვიდა და მთელი იმ ხნის მანძილზე, რაც ბეთანიაში დაჰყო, საიმედო თანამდგომთა გარეშე იღვაწა. 1894-96 წლებში მან დიდი გაჭირვებით მოახერხა, საკმარისად გაემართა სავანე იმისათვის, რომ მცირერიცხოვანი ძმობისათვის საცხოვრებლად გამოსადეგი ყოფილიყო. მას ეხმარებოდა პატარა გლეხის ბიჭი, ვასილ მაისურაძე, შემდგომში არქიმანდრიტი იოანე, რომელიც ათონის მთიდან გამოძევების შემდეგ, 1921 წლიდან საბოლოოდ დამკვიდრდა ბეთანიის მონასტერში და გარდაცვალებამდე მოღვაწეობდა იქ არქიმანდრიტ გიორგისთან (მხეიძესთან) ერთად. ბერებს თავიდან საცხოვრებლად მომცრო ფარდული ჰქონდათ, შემდეგ შეძლეს ორსართულიანი სახლის აშენება, რომელშიც ოთხი სენაკი იყო. ოფიციალურად ბეთანიის მონასტერი მოქმედად არ ითვლებოდა, ძეგლთა დაცვის სამსახური მათ ხელფასსაც უხდიდა. სინადვილეში კი აქ ყველაფერი ისე იყო, როგორც მოქმედ მონასტერში, ღვთისმსახურებაც აღესრულებოდა, ტაძარში ხატები ესვენა, მამებიც სამონაზვნო სამოსში იყვნენ შემოსილნი. აქ ნათლავდნენ და ჯვარსაც სწერდნენ.

და სწორედ მაშინ, როდესაც ღვთის სიტყვა აღარსად გაისმოდა საქართველოში, ბეთანიის მონასტერს განსაკუთრებული მისია ეკისრა - იგი ერთადერთი ადგილი იყო, სადაც ჯერ კიდევ ხმამაღლა იქადაგებოდა ქრისტიანობის მარად ცოცხალი ჭეშმარიტებანი, აღესრულებოდა ყველაზე ქმედითი აღიარება სარწმუნოებისა, არა მხოლოდ ამ ბერების სიტყვით, არამედ მათი მოსაგრე ცხოვრებითაც.

მამა ბასილი, მამა იოანე, მამა გიორგი

1954 წელს ბეთანიაში ერთი ახალგაზრდა კაცი, ვალიკო ფირცხალავა მივიდა. იგი სიცოცხლის ბოლომდე დარჩა აქ და ბერადაც აღიკვეცა ბასილის სახელით, მერე კი მღვდელმონაზვნადაც აკურთხეს. იგი ფრიად კარგი ბერი და მოძღვარი, შესანიშნავი მქადაგებელი აღმოჩნდა. ასე რომ, ბეთანიაში იმ დროისათვის სერიოზული სულიერი ძალა იყო თავმოყრილი. მაგრამ ეს პერიოდი დიდხანს არ გაგრძელებულა: 1957 წელს გულის ავადმყოფობით გარდაიცვალა მამა იოანე, 1960 წელს კი ამა ქვეყანას განეშორა 37 წლის მამა ბასილიც, რომელიც ტუბერკულიოზით დაავადდა. თუმცა მისი ნაადრევი აღსასრული მხოლოდ ავადმყოფობის შედეგი როდი იყო. არაერთი შემთხვევა ყოფილა, როდესაც მონასტერს ყაჩაღები დასცემიან და ფული და ოქრო მოუთხოვიათ, იყო ბერების ფიზიკური შეურაცხყოფის შემთხვევებიც. ერთხელ ქალაქიდან მარტო მიმავალ მამა ბასილს ვიღაცეები დახვდნენ და საშინლად სცემეს, ისე, რომ იგი ძლივს მილასლასდა მონასტრამდე. მკურნალობა უშედეგო აღმოჩნდა და იგი მალე გარდაიცვალა. მამა ბასილი ნათესავებმა თეკლათის მონასტერში გადაასვენეს და იქ დაკრძალეს.

ასე დარჩა მამა გიორგი მონასტერში სრულიად მარტო. სამწუხაროდ, იმ ხანებში არ გამოუჩნდა მას ღირსეული მიმდევრები და მამა გიორგის გარდაცვალების შემდეგ მთელი 15 წლის მანძილზე მონასტერი დაცარიელდა!

მამა გიორგი და მამა იოანე ერთმანეთის გვერდით არიან დაკრძალულნი ბეთანიის მონასტრის ეზოში, ტაძრის აღმოსავლეთ მხარეს.

სავანის თანამედროვე აღორძინება

ბეთანიელი მამების ამქვეყნიდან წასვლის შემდეგ სავანე დროებით დაცარიელდა. დადუმდნენ საეკელსიო საგალობლები და ლოცვითი ღაღადი ტაძრის თაღებქვეშ; მტვრით დაიფარა კანკელი, ანალოღია, შანდლები; ბუჩქნარითა და ჭინჭარ-სარეველით დაიბურა საბოსტნეები და ბაღები; დაიჟანგა თუნუქის სახურავი და ძველ ფრესკებზე წვიმის წყალმა წვრილ ნაკადებად იწყო ჩამოღვრა. მონასტრის ნაგებობებს სავანიდან ორიოდ კილომეტრში მცხოვრები მოხუცი გლეხი ივანე წიკლაური (ვანო პაპა) დარაჯობდა: მან ხატები და წიგნები სახლის ერთ-ერთ ოთახში შეიტანა, იქვე დააწყო საეკლესიო ნივთებიც და ეს ყველაფერი ბოქლომით ჩაკეტა. უწინდებურად მოდიოდნენ ტურისტები, თუმცა ახლა - მხოლოდ იმისთვის, რომ დაეთვალიერებინათ მიგდებული, მაგრამ „საინტერესო არქიტექტურული ძეგლი“. შემდეგ მონასტერში რესტავრატორები და არქიტექტორები მოვიდნენ და დაიწყო კვლევაძიებითი სამუშაოები ფრესკებზე, ჩაატარეს კედლების ქვით მოპირკეთების ნაწილობრივი რესტავრაცია, გადააკეთეს ტაძრის სახურავი, შეაკეთეს სახლი, სადაც ერთ დროს ბერები ცხოვრობდნენ, ახლა იქ მხატვრები და მუშები შესახლებულიყვნენ. ეკლესიაში წმიდა ტრაპეზი კუთხეში მიეწიათ და ზედ სხვადასხვა ძველმანები მიეყარათ; კანკელი და ხატები ტაძრიდან გაეტანათ და შიგა ნაწილი გაურანდავი ფიჭვის მორებისგან აღმართული ხარაჩოებით აევსოთ. ტაძრის ინტერიერი ბნელ და ნესტიან მღვიმეს წააგავდა. იგი ძალზე მოეწონათ ტყის ფრინველებსა და ცხოველებს. ტაძარში ჭოტებმა და ღამურებმა დაიდეს ბინა, და ღამღამობით ტაძრის კარებიდან და სარკმლებიდან ისმოდა აკუსტიკით გაძლიერებული მათი შემზარავი ყივილი.

ასე განვლო 15 წელმა... 1978 წელს უწმიდესმა და უნეტარესმა კათოლიკოს-პატრიარქმა ილია მეორემ მართლაც რომ სასწაულებრივად შეძლო ბეთანიაში ორი ბერის გაგზავნა. უწინდებურად ათეისტური ხელისუფლება ამას რაღაც სასწაულით დათანხმდა, თუმცა კი იმ ხანებში საქართველოში რომელიმე ახალი მონასტრის ამოქმედებაზე თითქოს ლაპარაკიც არ შეიძლებოდა. მაგრამ ბეთანია ამ შემთხვევაშიც გამონაკლისი აღმოჩნდა. იგი პირველი მამათა მონასტერი გახდა, რომელიც ხანგრძლივი სულიერი ზამთრის შემდეგ გაიხსნა. პირველი იგი დაუბრუნდა სიცოცხლეს და გაიკვირტა, როგორც მომავალი დათბობის მომასწავებელი. მხოლოდ 80-იანი წლების დასასრულისათვის, ბეთანიის მონასტრის ამოქმედებიდან ათი წლის შემდეგ, დაიწყო მნიშვნელოვანი ცვლილებები სახელმწიფოებრივ წყობასა და საზოგადოებაში; შეიცვალა ხელისუფალთა დამოკიდებულება ეკლესიისადმი, დაიწყო ახალი ეკლესიებისა და მონასტრების ამოქმედება. მაგრამ ამ დრომდე საქართველოში ბეთანია რჩებოდა თავისებურად ერთადერთ და განსაკუთრებულ ადგილად, რომელიც სასიხარულო და მანუგეშებელი თავშესაფარი იყო ბევრი, ძალიან ბევრი მორწმუნისათვის.

პირველ წლებში სავანეში მხოლოდ წინამძღვარი და ორი მორჩილი ცხოვრობდა, დანარჩენი კი მხოლოდ სტუმრები იყვნენ, მომსვლელ-წამსვლელნი, თუმცა ზოგიერთი მათგანი მონასტერში დიდი ხნითაც რჩებოდა. შემდეგ კი უფრო სერიოზულად და თავდადებით განწყობილმა ქრისტიანებმა იწყეს მოსვლა, რომელთაც აღარ სურდათ უკან დაბრუნება.

ათეისტური იდეოლოგიის დამარცხების შემდეგ, სულ რამდენიმე წელიწადში მღვდლებისა და ბერ-მონაზვნების მთელი არმია აღიზარდა. და ძალზე ბევრნი, დღევანდელი საქართველოს ეკლესია-მონასტრების წინამძღვრები, არქიმანდრიტები და თვით ეპისკოპოსებიც ოდესღაც თავიანთ გზას აქ - ბეთანიაში იწყებდნენ. მათ კარგად ახსოვთ ღვთისმშობლის შობის ეს სავანე და მასზე ძალზე თბილადაც საუბრობენ. ღმრთისმშობელმა აქედან საქართველოს ყველა მხარეში თითქოსდა რაღაც საოცარი კანდელიდან ანთებული სანთლები დაგზავნა, რათა სხვა ძველი ლამპრების ანთებულიყო. მთელ საქართველოში დაიწყო მიგდებული ეკლესია-მონასტრების ნანგრევებიდან აღდგენა, და მათკენ მძიმე ავადმყოფური ძილისაგან გამოფხიზლებულმა ქართველმა ხალხმა იწყო ლტოლვა.

ჩვენ გვწამს, რომ აქ, ბეთანიაში ჩვენზე ღვთის დაუშრეტელი წყალობა გადმოდინდება, რომელიც აქ ყოველთვის უხვად ცხადდებოდა, და ღმრთისმშობლის საფარველის ქვეშ, აქ განსვენებული ორი წმიდა ბერის ლოცვით, სულიწმიდის მადლით, კვლავ აღორძინდება საქართველოში ჭეშმარიტი მონაზვნური ცხოვრება.

- See more at: http://www.orthodoxy.ge/eklesiebi/betania/betania.htm#sthash.0SxSdzsA.dpuf

ბეთანიის მონასტერი
(XII-XIII ss)

1. kompleqsSi Semavali nagebobebi
2. mniSvnelovani informacia
3. adgilmdebareoba
4. ruka
5. istoriuli mimoxilva
6. legendebi, Tqmulebebi da zepirsityvieri gadmocemebi
7. arqiteqturuli aRwera
8. Zeglis statusi da mdgomareoba
9. gamoyenebuli masalebi da bibliografia
10. marSruti
11. bmulebi

1. kompleqsSi Semavali nagebobebi

მთავარი ტაძარი, მცირე ეკლესია, ბერების სენაკები.

2. mniSvnelovani da saintereso informacia

ბეთანიის ტაძარში შემორჩენილია თამარ მეფის ერთ-ერთი ცნობილი ფრესკა.

3. adgilmdebareoba

ბეთანიის მონასტრის კომპლექსი მდებარეობს საქართველოში, თბილისის ადმინისტრაციულ ერთეულში, მის სამხრეთ-დასავლეთით, ტყეში, მდინარე ვერეს ხეობაში.

4. ruka

5. istoriuili mimoxilva

ბეთანიის მონასტერი უკვე არსებობდა XI საუკუნეში, რომელიც ორბელიანთა საგვარეულო საძვალეს წარმოადგენდა. ბეთანიის ღვთისმშობლის შობის ტაძარი, სავარაუდოდ, XII საუკუნის დასასრულს – XIII საუკუნის დასაწყისში აიგო იმ ადგილას, სადაც X-XI საუკუნეების პატარა აგურის ეკლესია იდგა. 1196 წელს, იოანე ორბელიანის მეუღლემ რუსუდანმა, მთავარი ტაძრის გვერდით მცირე ზომის წმინდა გიორგის ეკლესია ააგო. XIII საუკუნედან, მონასტერი უკვე სამეფო კუთვნილებას წარმოადგენდა. სამწუხაროდ ისტორიული ცნობები ამ მონასტრის შესახებ ძალზედ მწირია, თუმცა შემორჩენილი ფრესკები, ჩუქურთმები და წარწერები იმას გვაუწყებენ, რომ ბეთანიის მონასტერი თავის დროზე არაერთხელ დანგრეულა და აღდგენილა. 1851 წელს გრიგოლ ორბელიანმა, ნადირობისას სრულიად შემთხვევით აღმოაჩინა ეს მიტოვებული ადგილი, ხოლო მხატვარმა გ. გაგარინმა კი ჩამონგრეული ქვების გასუფთავების შედეგად, თამარ მეფის ფრესკაც გამოაჩინა, რაც გახდა საზოგადოების მხვრივ ამ ძეგლისადმი ინტერესის გამოჩენა. რუსმა მხატვარმა თავისი ხარჯებით, აღადგინა როგორც თამარ მეფის ფრესკა, აგრეთვე დანარჩენი სხვა ფრესკებიც, გააკეთა მათი ჩანახატები და გამოუშვა წიგნი.
იმავე საუკუნის მიწურულს გამოჩნდნენ ბერები, რომლებიც შეუდგნენ დანგრეული მონასტრის აღდგენას. თავდაპირველად მოვიდა მღვდელი-მონაზონი სპირიდონი, რომელიც მარტო ცხოვრობდა მონასტერში, შემდეგ მას შეურთდა თოთხმეტი წლის გლეხი ბიჭი ვასილ მაისურაძე, (შემდგომ უკვე არქიმანდრიტი იოანე). მონასტერი თანდათან გამოცოცხლდა, ხოლო რამდენადაც უცნაური და გასაკვირი არ უნდა იყოს, საბჭოთა რეჟიმის დროსაც კი არ შეუწყვეტიათ ბერებს აქ მოღვაწეობა. ამ პერიოდში მონასტერში მოღვაწეობდნენ მამა იოანე, მამა გიორგი და მამა ბასილი. ბეთანიის მონასტერი ერთადერთი ადგილი იყო სადაც აღესრულებოდა წირვები, ლოცვები, ჯვრისწერები, ნათლობები, ოფიციალურად კი ბეთანია კულტურულ ძეგლად იყო აღნიშნული, სადაც ბერები ვითომ და მისი დარაჯები იყვნენ, რომლებსაც შესაბამისად ხელფასსაც კი უხდიდნენ. ამ ბერების გარდაცვალების შემდეგ, (მამა გიორგი და იოანე წმინდანებად აკურთხეს) მონასტერი ცოტა ხნით დაცარიელდა, თუმცა 1978 წელს, უწმინდესმა და უნატარესმა ილია მეორემ, (ისევ და ისევ კომუნისტობის ჟამს) ხელისუფლებისგან გამოითხოვა ნებართვა რათა მონასტერი აღდგენილიყო და მართლაც სასწაული, ხელისუფლებისგან მიიღო თანხმობა. იმ დღიდან მოყოლებული დღემდე ამ ადგილს არ შეუწყვეტია სულიერი ცხოვრება.

6. legendebi, Tqmulebebi da zepirsityvieri gadmocemebi

გადმოცემით, თავიდან მონასტრის აშენება მდინარის გადაღმა ერთ მაღალ მთაზე ჰქონდათ განზრახული, მაგრამ როდესაც სამშენებლო მასალები აზიდეს მთაზე, მეორე დღეს აღარ დახვედრიათ. დიდი ძებნის შემდეგ, მასალები მდინარე ვერეს ხეობაში ერთად დაწყობილი იპოვეს. ეს სასწაული ღვთის განგებას მიაწერეს და გადაწყვიტეს ზუსტად ამ ადგილას აეშენებინათ ტაძარი.

არის მოსაზრება, რომ ამ ადგილას ზაფხულობით, თამარ მეფე ჩამოდიოდა დასასვენებლად.

7. arqiteqturuli aRwera

gegma

მთავარი ტაძარი ჯვარ-გუმბათოვანია. შესასველი ორი აქვს – სამხრეთი კედლის დასავლეთ ნაწილში და დასავლეთ კედელში სამხრეთიდან მიშენებული აქვს კარიბჭე. მთავარ მორთულობას წარმოადგენს მოჩუქურთმებული სარკმლები. ინტერიერში განათების მთავარ წყაროს გუმბათის ყელში განლაგებული თორმეტი სარკმელი წარმოადგენს. ამას ემატება ოთხივე მკლავში მოთავსებული სამ-სამი სარკმელი. განსაკუთრებით მორთული კი საკურთხევლის ფასადია. დასავლეთიდან ეკლესიას მიშენებული აქვს მცირე ტაძარი.
აღნიშნული ძეგლი თამარის პერიოდს განეკუთვნება. ამ დროის ძეგლებში (ბეთანია, ქვათახევი, ფიტარეთი...) უკვე საბოლოოდ შემუშავდა ქართული გუმბათოვანი ეკლესიების კანონიკური სახე: ტაძრის გეგმა დამოკლდა და კვადრატს მიუახლოვდა, ოთხი ცალკე მდგომი ბურჯის ნაცვლად დარჩა ორი, აღმოსავლეთის ბოძები საკურთხევლის კედლებთანაა შერწყმული. დასავლეთის მკლავში ბოძები აღარ არის, მას ორივე მხარეს მხოლოდ თითო თაღოვანი მალი აქვს. შეიცვალა პროპორციები: შენობის კორპუსი რამდენადმე დადაბლდა, ხოლო გუმბათის ყელი კიდევ მეტად დაგრძელდა. ასევე განსხვავებულია ფასადთა დამუშავება, დეკორაციული თაღები, რომლებიც მანამდე ფასადთა კომპოზიციის საფუძველს შეადგენდა, თანდათან ქრება. მთელი მხატვრული ეფექტი ემყარება გლუვი კედლების დაპირისპირებას სარკმელთა გარშემო თავმოყრილ ჩუქურთმათა ინტენსიურ “ლაქებთან”. ჩნდება ახალი, სპეციფიური მოტივი, მდიდრულად მოჩუქურთმებული საპირეებით მორთული შეწყვილებული სარკმლები, მათ შორის ჩასმული მოჩუქურთმებული ჯვრით (დასავლეთის, ჩრდილოეთის და სამხრეთის ფასადებზე). მორთულობის კულმინაციას შეადგენს უხვად შემკული გუმბათის ყელი.

Wrili

ამდროინდელი ეკლესიები სიდიდით ბევრად ნაკლებია XI საუკუნის საეპისკოპოსო ტაძრებზე. უფრო ინტიმური, დეკორაციული, ზედმეტად რაფინირებულიც კია.
ტაძარი მოხატულია. ბეთანიის მხატვრობა 1207 წლით თარიღდება. მნიშვნელოვანია რომ აქ არის თამარ მეფის რიგით მეორე პორტრეტი, ამჯერად მამასთან და შვილთან ერთად არის გამოსახული. საკურთხევლის კონქში წარმოდგენილი იყო “ვედრება”, რომლისგანაც მხოლოდ ტახტზე მჯდომი ქრისტეს ფიგურის ფრაგმენტებია შემორჩენილი. საკურთხევლის აფსიდის კედლებზე, კონქის ქვემოთ წინასწარმეტყველთა ფიგურებია მთელი ტანით გამოსახული გაშლილი გრაგნილებით ხელში, რომელზედაც ქართული წარწერებია, ცენტრში კი დავით წინასწარმეტყველია (მისი გამოსახვა ძველი გადმოცემითაა ნაკარნახევი, რომლის მიხედვით ქართველი ბაგრატიონები დავით წინასწარმეტყველის შთამომავლებად არიან მიჩნეულნი).
სამხრეთ კედელზე არიან წინასწარმეტყველები: დანიელი, იერემია, სოფონია და მოსე, დანარჩენი ფიგურები ძლიერ დაზიანებულია. ჩრდილოეთ კედელზე გამოსახულია: ელია, მელქისედეკი და ესაია, სხვა ფიგურები არ შემორჩა. წინასწარმეტყველთა ქვემოთ მოციქულთა რიგია ორად გაყოფილი, სამხრეთით პირველი დგას პეტრე, ჩრდილოეთით-პავლე. პეტრეს უკან არის: იოანე ღვთისმეტყველი, ლუკა, სვიმონი, იაკობი და ფილიპე. პავლეს რიგში კი მხოლოდ მათე და მარკოზი შემორჩა.

laSa-giorgi, Tamar mefe, giorgi III

სარკმლების შიდა მხარეს შემორჩენილია თეთრსამოსიან დიაკონთა ფიგურები: წმ. სტეფანე, წმ. პარმენი, წმ. ტიმონი და წმ. ფილიპე. აფსიდის ქვედა რიგში, სარკმლების ქვეშ კი მღვდელმთავართა ნახევარფიგურებია. მღვდელმთავართა რიგი გრძელდება სამხრეთ და ჩრდილოეთ კედელზეც.
გუმბათის მოხატულობა არ შემორჩენილა. ძირითადად მხატვრობა ჩრდილოეთისა და სამხრეთის კედლებზე შემორჩა. შემორჩენილი ფრაგმენტების მიხედვით შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ჩრდილოეთ კედელზე დიდი ადგილი ეჭირა მაცხოვრის “ვნებათა” ციკლს, სამხრეთ კედელზე ძველი აღთქმის თემები იყო გამოსახული, ხოლო დასავლეთ კედელი “განკითხვის დღის” კომპოზიციას ეპყრა.

moxatuloba

მხატვრობა შემორჩენილია ასევე სამხრეთ და ჩრდილო ნავის კედლებზეც (მარიამ ეგვიპტელის ზიარება (სამხ) და სცენები ძველი აღთქმიდან). სარკმელთა ქვეშ სამი სცენაა ახალი აღთქმიდან (“ამაღლება”, “სულიწმინდის მოფენა”, ღვთისმშობლის მიძინება”).
სამხრეთ კედელზე ასევე გამოსახულნი არიან ისტორიული პირები სუმბატ მანდატურთუხუცესი, ეკლესიით ხელში და მისი ძე ლიპარიტი. განსაკუთრებით საყურადღებო კი ჩრდილოეთ კედელია, სამხრეთის კარის პირდაპირ, სადაც გამოსახულნი არიან გიორგი III, თამარი და ლაშა არიან წარმოდგენილნი. ლაშა–გიორგის გამოსახულებას აქვს წარწერა –“გიორგი მეფეთ-მეფე და ძე თამარისი”.

ქართველი ათონელი მამები

იოანე მთაწმინდელი - ათონის მთის ქართული კოლონიის ფუძემდებელი, ათონის ივერიის მონასტრის მაშენებელი, ექვთიმე ათონელის მამა. დაიბადა სამცხეში დაახ. 920 წელს. წარმოშობით დიდგვაროვანთა ოჯახიდან იყო, (ერისკაცობაში ვარაზ-ვაჩე ჩორდვანელი). დავით კურაპალატის კართან დაახლოებული მის ჯარსაც კი სარდლობდა, მაგრამ დატოვა ოჯახი, სასახლის კარი და ოთხთა ეკლესიის ლავრაში ფარულად შედგა ბერად. როდესაც ბიზანტიის იმპერატორმა დავით კურაპალატს „ზემო მიწები" დაუმტკიცა, სამაგიეროდ, მძევლად წაიყვანა დიდებულთა შვილები. მათ შორის იყო იოანეს მცირეწლოვანი ვაჟი - ექვთიმე. X საუკუნის 50-იან წლებში, იოანემ მცირე აზიაში, ულუმბოს მთაზე, ქართველ მონაზონთა წრე შექმნა და იქვე გაიგო შვილის კონსტანტინოპოლში ყოფნის ამბავი. იგი ეახლა იმპერატორს და შვილი გამოსთხოვა. 965 წელს შვილთან და ბერებთან ერთად ათონის მთაზე გადავიდა და იქ ათანასეს ლავრაში დამკვიდრდა. ამ დროს ექვთიმეს ქართული ენა სრულიად დავიწყებული ჰქონდა. ქართველებმა პირველად წმინდა იოანე მახარობლის ეკლესია ააშენეს, ხოლო 980-983 წლებში იოანემ იოანე თორნიკყოფილთან (თორნიკე ერისთავთან) ერთად ააშენა ქართული მონასტერი „ივირონი", რომლის პირველი წინამძღოლი თავადვე გახდა. სიყრმიდანვე გადმოვიდა ექვთიმეზე სულიწმიდის მადლი: ერთხელ ყმაწვილი მძიმედ დაავადდა, მაგრამ ღვთისმშობლის სასწაულებრივი გამოცხადების შემდეგ სრულიად გამოჯანმრთელდა და ქართულადაც ალაპარაკდა- მან მამამისს მოუთხრო, რომ მასთან გამოცხადდა დიდებული დედოფალი და ქართულად ჰკითხა: „რაჲ არს, რაჲ გელმის, ეფთჳმე?" - „მოვკუდები, დედოფალო", - მიუგია ექვთიმეს. მაშინ დედოფალს ხელი მოუხვევია მისთვის და უთქვამს: „არარაჲ არს ვნებაჲ შენ თანა, აღდეგ, ნუ გეშინინ და ქართულად ჴსნილად უბნობდი". ამ სასწაულებრივი განკურნების შემდეგ ექვთიმეს ქართული „აღმოუდიოდა პირითგან, ვითარცა წყაროჲ უწმიდეს ყოველ ქართველთასა". ღირსმა იოანემ მადლობა შესწირა უფალს და შვილს აუხსნა, რასაც ნიშნავდა ეს ჩვენება: „შვილო ჩემო, ქართლისა ქუეყანაჲ დიდად ნაკლულევან არს წიგნთაგან და მრავალნი წიგნნი აკლან და ვხედავ, რომელ ღმერთმა მოუმადლებია შენდა. აწ იღუაწე, რაჲთა განამრავლო სასყიდელი შენი ღმრთისაგან". წმიდა ექვთიმე სიხარულით შეუდგა მამის ბრძანების შესრულებას, შეუდგა ბერძნულიდან ქართულად საღმრთო წიგნების თარგმნას და მალე ყველა გააკვირვა თავისი ღვაწლით. როდესაც კეთილმორწმუნე მეფემ, დავით კურაპალატმა, წაიკითხა მთაწმინდიდან გამოგზავნილი წიგნები, სიხარულით აღივსო, ადიდა ღმერთი და ბრძანა: „მადლი ღმერთსა, რომელმან ჩუენთა ამათ ჟამთა ახალი ოქროპირი გამოაჩინა". ღირსი ექვთიმეს ცხოვრების აღმწერელი, წმიდა გიორგი მთაწმინდელი ორმოცდაათზე მეტ თარგმანს ჩამოთვლის და დასძენს: „ესე ყოველნი და ამათსა ფრიად უმრავლესნი წიგნნი თარგმნა ღმერთშემოსილმან მამამან ჩუენმან და ესრეთ აღაორძინა მისდა რწმუნებული იგი ტალანტი".  იოანეს გარდაცვალების შემდეგ წმინდა ექვთიმე გახდა წინამძღვარი ათონის ივერთა მონასტრისა, წინამძღვრობამ ექვთიმეს უკვე სხვა საქმეებიც გამოუჩინა, ამიტომ ნეტარ მამას წიგნებზე მუშაობა ძირითადად ღამით, სანთლის შუქზე უხდებოდა. წმიდა ექვთიმემ თოთხმეტ წელიწადს უწინამძღვრა ათონის ქართველთა მონასტერს, შემდეგ კი, რადგანაც სამწერლო საქმიანობისათვის დიდი დრო სჭირდებოდა, მამის ანდერძისამებრ, წინამძღვრობა მამა გიორგის გადააბარა, ხოლო თვითონ სენაკში ჩაიკეტა, რათა მთლიანად თარგმნისთვის მიეყო ხელი. გარდაიცვალა წმიდა ექვთიმე 1028 წელს. იგი ათონის მთაზე დაკრძალეს.  გიორგი ათონელი (1009-1065) ქართველი პროზაიკოსი, მთარგმნელი, საეკლესიო მოღვაწე, ათონის სალიტერატურო სკოლის ერთ–ერთი უმნიშვნელოვანესი წარმომადგენელი. განაგრძო ექვთიმე ათონელის საქმე - ბიზანტიური მწერლობის ქართულად თარგმნა, თუმცა სტილი შეცვალა - თარგმანი ზუსტად შეესაბამებოდა დედანს. დაიბადა თრიალეთში 1009 წელს. 6 წლისა ხახულის მონასტერში გადაიყვანეს, შემდეგ კონსტანტინოპოლში სწავლობდა. სამშობლოში დაბრუნებული ხახულის მონასტერში აღიკვეცა ბერად. მალე შავ მთაზე დაემოწაფა ქართველ ბერს გიორგი შეყენებულს და 3 წელი იქვე, რომანწმინდას მონასტერში ცხოვრობდა. 30 წლისამ იერუსალიმის წმინდა ადგილები მოილოცა და თავისი მოძღვრის შეგონებით, 1040 წელს, ათონზე მივიდა. იყო მონასტრის წინამძღვარი, თუმცა 1056 წელს წინამძღოლობას თავი დაანება, ანტიოქიაში დამკვიდრდა და ლიტერატურულ საქმიანობას ეწეოდა. 1057 წელს გიორგიმ ანტიოქიაში პატრიარქ თეოდოსის წინაშე დაიცვა ქართველთა საეკლესიო დამოუკიდებლობა.  მისი ცხოვრება და მოღვაწეობა დაწვრილებით აღწერა მისმა მოსწავლემ გიორგი მცირემ (ხუცესმონაზონმა). 1060 წელს ბაგრატ IV–ის მოწვევით საქართველოში ჩამოვიდა და მეფეს შეეწია საეკლესიო საქმეთა მოწესრიგებაში. გარდაიცვალა კონსტანტინოპოლში 1065 წელს. გიორგიმ დიდი ღვაწლი დასდო სამონასტრო და საეკლესიო ცხოვრების მოწესრიგებას, როგორც ათონზე, ისე საქართველოში. შეაკეთა ათონის მონასტერი, აღნუსხა ქართველ მოღვაწეთა საქმეები, შექმნა ქართული სამონასტრო კოლონიის ისტორია და აღწერა მონასტრის მაშენებელთა ცხოვრება. სიკვდილის წინ გიორგის საქართველოდან ათონზე 80 ობოლი ბავშვი მიჰყავდა აღსაზრდელად და ათონის ქართველთა ძმობის განსამტკიცებლად, მაგრამ, სამწუხაროდ, იგი გზაში გარდაიცვალა. მოტირალ ბავშვთა სამგლოვიარო პროცესიამ აასვენა მისი ცხედარი კონსტანტინოპოლიდან ათონზე.  გიორგი ათონელის უმთავრესი ღვაწლი მაინც მისი ლირტერატურული საქმიანობით გამოიხატა. მან განაგრძო ექვთიმე ათონელის საქმე - ბიზანტიური მწერლობის ქართულად თარგმნა, თუმცა სტილი შეცვალა - თარგმანი ზუსტად შეესაბამებოდა დედანს, ამიტომ შთამომავლობამ გიორგის თარგმანებს ექვთიმეს თარგმანებისაგან განსხვავებით უწოდა „დიდი სვინაქსარი", „ დიდი კურთხევანი", „დიდი პარაკლიტონი" , „დიდი მარხვანი". საქართველოში განსაკუთრებით პოპულარული იყო ბასილი დიდის თხზულებათა თარგმანები.  გიორგი ათონელის ლიტერატურული ნიჭი და ეროვნულ-კულტურული კრედო ყველაზე მეტად გამჟღავნდა მის ორიგინალურ ჰაგიოგრაფიულ თხზულებაში „ცხოვრებაჲ ნეტარის მამისა ჩვენისა იოვანესი და ეფთვიმესი". ეს არის ქართული კულტურის უმნიშვნელოვანესი საზღვარგარეთული ცენტრის - მთაწმინდის ანუ ივერთა მონასტრის შექმნის, მესაძირკვლეთა ცხოვრებისა და მოღვაწეობის მხატვრული მატიანე. თხზულებას ცხადად ემჩნევა პუბლიცისტური სულისკვეთება, მაგრამ ყველაფერზე მაღლა მაინც ესთეტიკურად მოწესრიგებული აღქმა დგას, რომელშიც მძაფრად არის გადმოცემული ადამიანური ვნებები.

იჯდა ზოსიმე ივერიის ნათელ ლავრაში,

ხელნაწერ კრებულს უფლის სულის

მზერა ათბობდა;

ენთო სანთლები

და ყაყაჩოც სანთლებად ენთო;

ქარი ცელქობას ვერ ბედავდა ახლოს ათონთან.

ლოცვა ისმოდა,

შრიალებდა თალხი სამოსი

ურჩი ეგონა ერთი ბერი მამა იაკობს,

ირიჟრაჟა და იქ არავის ეძინა მაინც;

მზის ერთი სხივი, იმ წუთიდან

ღამეს მიაპობს.

ტაო-კლარჯეთი IX საუკუნეში ტაო-კლარჯეთის მხარეში სამონასტრო ცხოვრების მეთაური გახდა გრიგოლ ხანძთელი. ეს მხარე ძველთაგანვე დასახლებული ყოფილა ქართველური ტომებით: ჭანებითა და მეგრელებით. VIII საუკუნის პირველ ნახევარში მურვან ყრუს შემოსევის გამო ეს მხარე მთლიანად აოხრდა. სწორედ ამით აიხსნება, რომ როდესაც გრიგოლ ხანძთელი აქ მოვიდა, „მას ჟამსა სხუაი მონასტერი არა შენ იყო მათ ქუეყანათა, თვინიერ ოპიზისა, და არცა მსოფლიონი ერისკაცნი ახლვიდეს ახლად შენებისათვის მათ ქუეყანათაისა; რამეთუ კლარჯეთს და ტაოთა შინა და შავშეთს და ყოველთა მათ მახლობელთა ქუეყანათა მცირედნი იპოვებოდეს და დაშენებულ ტყეთა შინა ადგილ-ადგილ“. VIII საუკუნის 50-იან წლებში აქ დამკვიდრებულან ქართველები და მონასტერი იოანე ნათლისმცემლის სახელზე განუახლებიათ. ოპიზა იქცა ტაო-კლარჯეთის სამონასტრო ცხოვრების კერად. აქ მოღვაწეობდნენ მიქაელ პარეხელი, გიორგი მაწყვერელი. ოპიზა იყო ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ცენტრი ქართული მწერლობისა, აქ გადაწერილა ბევრი საყურადღებო ძეგლი ამ პერიოდისა და შემდეგი დროის მწერლობისა. მაგალითად, აქ 913 წელს გადაწერილია ე.წ. ოპიზის სახარება. გრიგოლ ხანძთელმა ააშენა ხუთი მონასტერი: სამი მამათა და ორი დედათა. მათგან შატბერდი აშოტ კურაპალატმა „აგარაკად ხანძთისა“ გააჩინა. მის დროსვე დაარსებულა წყაროსთავის მონასტერიც დავით მიძნაძორელის მოწაფის, ილარიონის მიერ, რომელიც მერე „კათალიკოზ იქმნა მცხეთას“. ამ დროს ეკუთვნის ტბეთის მონასტერი, სადაც ზაქარია ანჩელ ეპისკოპოსს რამდენიმე სასწაული აღუსრულებია. X საუკუნეშივე უნდა იყიოს აშენებული პარხალის იოანე ნათლისცმემლის სახელობის მონასტერი ჭოროხის ხეობაში. მისთვის იოანე ბერაიას შეუწირავს მის მიერ შატბერდში 973 წელს გადაწერილი სახარება, რომელიც დღეს პარხალის სახარების სახელითაა ცნობილი. ტაო-კლარჯეთის ლიტერატურული და სამონასტრო ცხოვრების ნიადაგზე აღმოცენდა ახალი ცენტრი ათონის ივერთა მონასტრის სახით. ხანძთა იშხანი იშხანი. საკურთხევლის გარე ფასადი „და მი-რაი-ვიდა იშხანს, ფრიად უხაროდა პოვნაი დიდებულისა მის ადგილისაი, რამეთუ იყო მას შინა ნუგეშინის საცემელი სულიერ და ხორციელ“, - წერს გიორგი მერჩულე „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“. იშხანი IX საუკუნის I ნახევარში გრიგოლ ხანძთელის დედის დისწულის და მისივე მოწაფის, საბას მიერ აშენდა. საბამ ტაძარი ააგო ძველი ეკლესიის ნანგრევებზე, რომელიც აშენებული იყო VII საუკუნის I ნახევარში, მართლმადიდებელი ეპისკოპოსის, ნერსეს მიერ. ნერსეს ტაძარი იშხანში საბას სულ დანგრეული დახვედრია. პირველი ტაძრისაგან გადარჩენილი საკურთხევლის ნახევრადწრიული აბსიდი სვეტებზე დაყრდნობილი თაღების მწკრივით ნერსეს პატივსაცემად და სახსოვრად საბას მთლიანად მოუცევია ახალ შენობაში. იშხანი ცენტრაულ-გუმბათოვანი ტაძრისა და სამნავიანი ბაზილიკის გაერთიანებას წარმოადგენს. თავდაპირველად საბას ტაძარი ნაშენი იყო ოდნავ თლილი პატარა ქვებით, მაგრამ XI საუკუნის I ნახევარში იგი ორჯერ განახლებულა. მეორე განახლება მეფე ბაგრატ IV-ის დროს, 1032 წელს მომხდარა. ამ დროს ტაძრის ყველა კედელი გარედან ლამაზად თლილი წითელ-ყვითელი ფილებით შეიძერწა. ეს დიდი და ძირითადი განახლება იშხნელი ეპისკოპოსის, ანტონის თაოსნობითა და ზედამხედველობით მოხდა, ხოლო ხუროთმოძღვარი იყო ივანე მორჩაისძე. იშხანი. გუმბათი. IX ს-ის I ნახევარი ტაძრის ახლანდელი დასავლეთი კარი გადაკეთებულია მაჰმადიანთა მიერ, რომლებმაც ტაძრის დასავლეთი მკლავი ჯამედ აქციეს. ამ უკანასკნელმა გარემოებამ გადაარჩინა იშხნის ტაძარი სრული განადგურებისაგან. იშხნის თაღის შიგნითა კედლები, როგორც ჩანს, მოხატული იყო X საუკუნის II ნახევარში. ამ ფრესკების მიხედვით, შემდგომ ოშკისა და ხახულის ტაძრები მოიხატა. „სახელგანთქმულია სილამაზე ოშკისა, ადგილმდებარეობა ხახულისა და მოხატულობა იშხნისა“, - ამბობდნენ ძველ ტაოში. სამწუხაროდ, ეს ფრესკები, ჟამთა სიავისა და ადამიანთა მიერ სრულიად განადგურებულია. უკეთ დაცულია კედლის მხატვრობა გუმბათის მიდამოებში, სადაც საკმაოდ კარგად ჩანს ზაქარია წინასწარმეტყველის აპოკალიფსური ჩვენება - ანგელოზთა მიერ ჯვართამაღლებისა და ოთხი ეტლი სხვადასხვა ფერის ცხენებითურთ. წარმოდგენილია აგრეთვე ანგელოზთა დასი, სხვადასხვა წმიდანები და წინასწარმეტყველები. როგორც ფრესკის ფრაგმენტული წარწერიდან ჩანს, იშხნის ტაძრის მომხატველი უნდა იყოს ბაგრატ ერისთავთ-ერისთავი (+966) და მისი ძმა, დავით მაგისტროსი, შემდგომში დავით დიდი, ტაოს კურაპალატი. მათ იშხნის ტაძარი მოხატეს X საუკუნის II ნახევარში, არა უგვიანეს 966 წლისა. წარწერა, სადაც მოხსენიე- ბულნი არიან გიორგი მეფე და ანტონ იშხნელი ერთ-ერთი წარწერა გვამცნობს, რომ მეფე დიმიტრი I იშხნის ტაძრისათვის დაუბრუნებია სოფელი ლოზნი, რომელიც ადრე ტაძრისათვის შეუწირავს დიმიტრის პაპას, მეფე გიორგი II და მის მამას, მეფე დავით აღმაშენებელს. ამ შემოწირულობების გამო იშხნის მთავარეპისკოპოს ეგნატის განუჩენია მეფე დიმიტრისათვის აღაპი და ტაძარში დაუკიდია სამი კანდელი - დიმიტრი მეფის, მისი დის, თამარ დედოფლის (შირვან-შაჰის, აღსართანის მეუღლის) და დიმიტრის შვილების - მეფე დავითისა (1154-1155) და მეფე გიორგი III-სათვის (1155-1184). საყურადღებოა აგრეთვე XII საუკუნის ლამაზი მხედრული წარწერა. ერთ-ერთ მათგანში მოხსენიებულია ბაგრატიონთა შორის პირველი „ქართველთა მეფე“ ადარნერსე II (923) და მისი ოთხი შვილი. გურგენ მეფის მიერ აშენებული პატარა ეკლესია დაზიანებულია. იშხნის საეპისკოპოსო კათედრა მოღვაწეობას განაგრძობდა თურქთა მიერ სამცხე-საათაბაგოს დაპყრობის შემდეგაც და საბოლოოს მხოლოდ XVII საუკუნეში გაუქმდა. იშხნის მონასტერში ილარიონ იშხნელის დაკვეთით გადაიწერა სახარება, შემდგომში ე.წ. მესიის სახარება. აქვე 973 წელს შესრულდა ჭედური, მოოქროვილი ვერცხლის ჯვარი, რომელიც ახლა ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმში ინახება. ოშკი წარწერა, სადაც მინიშნებულია ქტიტორთა ვინაობა: ადარნასე და დავით კურაპალატები, ბაგრატ ერისთავთ-ერითავი ოშკის ტაძარი მთის კალთაზე დგას, მდინარე თორთუმის წყლის მარცხენა მაღალ  ნაპირზე, იქ, სადაც ეს წყალი ერთვის თორთუმის ტბას, რომელიც დაახლოებით 1791 წელს შემთხვევით დაგუბების შედეგად წარმოქმნილა. ტაძარი ნაგებია მოყვითალო-წითელი, წმიდად თლილი ქვით და, მიუხედავად საგრძნობი დაზიანებისა, დღესაც აოცებს მნახველს სიდიადით, სიმაღლითა და ყველა ნაწილის პროპორციულობით, ქანდაკოვანი დეკორითა და სხვადასხვაგვარი პოლიქრომული სამკაულით. სიდიდისა და ქანდაკოვანი სამკაულის მხრივ ეს ტაძარი ტაოში მეორეა ბანას მრგვალი ტაძრის შემდეგ. ოშკი ცენტრალურ-გუმბათოვანი და სამნავიანი ბაზილიკის ტიპის ტაძრების ნაზავია. იგი იმეორებს იშხნის გეგმას, თუმცა მასზე მასშტაბურია და წაგრძელებული ფორმა აქვს. გუმბათოვანი ტაძარი სივრცეში ჯვრის ფორმას ქმნის. ტაძარი აგებულია ოთხ სვეტზე, რომელსაც გუმბათი ეყრდნობა. ოშკის სიგრძე 38,5 მეტრია, სიგანე - 36 მეტრი, სიმაღლე 40 მეტრი და ქართულ ტაძრებს შორის იგი ერთ-ერთი უდიდესია. სვეტი ცხოველი. ქერუბიმები. ჯერ კიდევ 2 წლის წინ ამ სვეტზე ჩანდა წმიდა ნინოს ერთ-ერთი უძველესი გამოსახულება ოშკის ამშენებელნი ყოფილან ტაოს ბაგრატიონები, ადარნერსე III კურაპალატის (+961) შვილები - ბაგრატ ერისთავთ-ერისთავი (+966) და დავით მაგისტროსი, შემდგომ დავით დიდად წოდებული, ტაოს კურაპალატი (+1001). ტაძრის მშენებლობა დასრულებულა 958-961 წლებში, მშენებლობის გამგე ყოფილა გრიგოლ ოშკელი, ხოლო ხუროთმოძღვარი - ერისკაცი ვინმე, რომელსაც თავისი გამოსახულება აღმოსავლეთ ფასადზე მოუთავსებია. ამ ქვის მარტოოდენ ქვედა ნაწილია შემორჩენილი. ბარელიეფის ორივე მხარეს დაცულია მცირე წარწერა, რომელიც ასე იკითხება: ხუროთმოძღვარი ტაძარს „ათსა წელსა აშენებდა“. სამხრეთ გალერეის ბოლოს, მაჰმადიანთა მიერ ამჟამად უკვე ამოქოლილ კამარაში შემორჩენილია ერთი ლამაზი, ორნამენტოვანი სვეტი. მეორე სვეტის წახნაგები კი უხვადაა შემკული რელიეფური ფიგურებით (კოზმა და დამიანესი, ვედრების კომპოზიცია, წმიდა ნინოსი, გრიგოლ ოშკელისა და წარწერა - „ქრისტე შეიწყალე მონაი შენი გრიგოლ“, ხოლო ფერადებით დახატულია ვედრების კომპოზიცია, ყველა ანგელოზთა დასი, მახარებელთა ემბლემები). ეს ერთადერთი შემთხვევაა ქართულ ტაძრებში სვეტების ამგვარად შემკობისა. კომპოზიციის ნაწილი ტაძრის შიდა კედლები 1036 წელს საუცხოო ფრესკებით მოუხატავთ, მაგრამ მათგან მცირე რამ შემორჩენილა და ისიც დაზიანებულია. გარეთა კედლები დაფარულია მრავალრიცხოვანი ასომთავრული, მეტწილად წითელფერადოვანი წარწერებით, რომელთაგან 15 წარწერა იკითხება. ისინი ძვირფას ცნობებს გვაწვდიან ტაძრის მშენებლებისა და სხვა ისტორიულ პირთა შესახებ. ტაძარს ადრე ოთხი კარი ჰქონია. მთავარ კართან არის ასევე წითელ ფერში შესრულებული ასომთავარული წარწერა, რომელშიც ნახსენები არიან ადარნასე კურაპალატი და მისი შვილები ბაგრატ ერისთავთ-ერისთავი და დავით კურაპალატი. „ეს იყო გალატოზთა და მოქმედთა მიზდი და აზავერთა მექვიშეთაი, რომელიც წელიწადსა წაეგების დრამა 20 ათასი, ღუინო - ფისოსი 5 ათასი, რკინა ლიტრა 60, ხუარბალ - გრივი 250, გალატოზი და ხურო და მფედელი, რომელი მარადით შურებოდა - 70. ხარი, რომელ ქვასა კრებდა - 30, ჯორი და სხუაი აზავერი, რომელი გრიგოლ-წმიდით სპინდიაკსა კრებდა - 60 და ყოველი ერი და მოქმედი 80“ - წერია კედელზე... ხახული თორთომის წყლის მარცხენა შენაკადზე, ხახულის წყლის ხეობაში, არის სოფელი, რომელსაც დღესაც ხახულს ეძახიან. იგი რამდენიმე კილომეტრზეა გაშლილი და უბნებად იყოფა: ჯაფარ-აღა, დერდერესი, რადენსი, ოსმან-აღა, იოღუნი, ჩირენისი... ხახულის ღვთისმშობლის კარედი ხახულისწყალზე შემორჩენილია ხიდი, რომელსაც აქაურები, ქართული ტრადიციისამებრ, თამარის ხიდს უწოდებენ. სოფლის ბოლოს არის ხახულის ტაძარი. ამის შესახებ თურქულ და ინგლისურ ენებზე გაკეთებული წარწერები გვამცნობს. მთავარ ტაძარს, ჩვეულებისამებრ, გარს ერტყა მცირე ეკლესები, რომელთაგან 5 გალავანს შიგნით იდგა, 3 კი - გარეთ. მაჰმადიანებს მთელი ტაძარი ჯამედ გადაუკეთებიათ, რასაც ტაძარი დანგრევისაგან გადაურჩენია. ხახულის მონასტრის ნაგებობათა შორის განსაკუთრებით ორია მნიშვნელოვანი: დიდი გუმბათიანი ტაძარი, რომელიც აშენებულია დავით დიდი კურაპალატის მიერ, X საუკუნის II ნახევარში, რასაც ადასტურებს „ქართლის ცხოვრება“. ასევე საყურადღებოა მთავარი ტაძრის სამხრეთით მდებარე ერთნავიანი ბაზილიკა. ვახუშტი ბატონიშვილი ბრძანებს: „ხევზედ, შიფაქლუს მთის კალთას, არს ეკლესია - მონასტერი ხახულისა, ყოვლად-წმიდის ღვთისმშობლისა... ეს აღაშენა დავით კურაპალატმან, ბაგრატ მეფის მამობილმან. აქავ არს ეკლესია ფრიად შვენიერი, დიდშენი, რომელი აღაშენა 48-ე მეფემან დავით. არამედ აწ უქმ ცარიელ არიან...“ ვახუშტის მიერ დასახელებული 48-ე მეფე არის დავით კურაპალატი (876-881), ძე ბაგრატ კურაპალატისა და შვილიშვილი აშოტ I კურაპალატისა. ხახული. X ს-ის II ნახევარი ხახულის ტაძრის კედლებზე წარწერები ცოტაა. ზოგი მათგანი ტაძრის მშენებელი ოსტატების ვინაობას გვამცნობს. ტაძრის მოხატულობისაგან ცოტა რამ შემორჩენილა. საკურთხევლის ფრესკებზე ჩანან მოციქულები, რომელთაც ხელში სახარება უჭირავთ. შემორჩენილია აგრეთვე ქართული ასომთავრული წარწერები. ტაძრის კარზე ჯერ კიდევ კარგად ჩანს წმიდა გიორგის, ღვთისმშობლის გამოსახულებები. ხახულის მონასტერი ძველი საქართველოს განათლების ერთ-ერთი კერა იყო, საიდანაც გამოდიოდნენ გამოჩენილი საეკლეისო მოღვაწენი, ღვთისმეტყველნი, მქადაგებელნი, მთარგმნელნი, კალიგრაფები და სხვა. სახელგანთქმულ მთარგმნელს, გიორგი მთაწმინდელს პირველდაწყებითი განათლება სწორედ ამ მონასტერში მიუღია და აქვე აღკვეცილა ბერად. ჩვენამდე მოაღწია ხახულის მონასტერში გადაწერილმა ხელნაწერებმაც. ხახულის ცნობილი ღვთისმშობლის ხატი - კარედის კი საქართველოს ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმში ინახება. ბანა ბანას ტაძარი დღეს ოლთისის შენაკად ფენიაკჩაის ანუ ფენიკისწყლის ხეობაში, ცენტრალური გზიდან თუ გადაუხვევთ, სოფელ ფენიაკს მიადგებით. სწორედ აქ, ამ სოფელთან იდგა ტაოსა და საქართველოს ერთ-ერთი უდიდესი და უდიადესი ტაძარი - ბანა... „ფანასკერტის წყალზედ არს ბანა. აწ უწოდებენ ფანაქს. ეკლესია გუმბათიანი, დიდი, მშვენიერად ნაგები, კეთილ მშვენიერ ადგიალს აღაშენა მეფემან ადარნასემან და დაფლულნი არიან მეფენი. იჯდა ეპისკოპოზი მწყემსი ფანასკერტისა და სრულიად ტაოსი, ოლთისის და ნარემაკისა და აწ არც ცალიერ.“ - წერდა ვახუშტი ბაგრატიონი. „ბანასნაირი ტაძარი მთელ აღმოსავლეთში არ მინახავს, აია-სოფიის შემდეგ აზიაში მსგავსი არაფერი შემხვედრიაო“, - უთქვამს მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისში გერმანელ ბოტანიკოსს კარლ კოხს. იმ დროს ბანა ჯერ კიდევ პირვანდელი სახით ყოფილა შემორჩენილი. მეცხრამეტე საუკუნის სამოცდაათიანი წლებისთვის, როცა ტაძარი მოინახულა დიმიტრი ბაქრაძემ, მას გუბმათი უკვე ჩამონგრეული ჰქონია. სუმბათ დავითის ძე წერს: „ადარნასე ძე დავით კურაპალატისა (881-923) დასვეს ქართველთა მეფედ... და ამან... აღაშენა ბანა ხელითა კვირიკე ბანელისათა, რომელი იქმნა პირველ ეპისკოპოს ბანად“. ამ ცნობის მიხედვით ბანა მეცხრე საუკუნის ბოლოსა და მეათე საუკუნის დასაწყისში აშენდა. თუმცა ტაძრის სტილისტიკური ანალიზით მეცნიერები ასკვნიან, რომ ტაძარი მეშვიდე საუკუნეზე გვიანდელი ვერ იქნებოდა, რადგან მას ტეტრაკონქის ფორმა აქვს, რომელიც მეშვიდე საუკუნის შემდეგ აღარ გვხვდება. „ადარნასე ალბათ ტაძრის ხელმეორედ მაშენებელი იყო“, - ვარაუდობს ზოგიერთი მეცნიერი. ტაძარი აგებულია მრგვალ ბორცვზე. ამ ადგილას თითქოს ცა და მიწა ერთიანდება. ბანა მრგვალად აღიქმებოდა, თუმცა რეალურად მრავალწახნაგა იყო. სამსართულიანი და რთული კომპზოციის ტაძარი ეკლესიისგან და მრგვალი გალერეისგან შედგებოდა. ძველად კი გარედან შემოსაზღვრული იყო ქვის გალავნით. ეკლესია ბერძნულ ჯვარს - ტეტრაკონქს წარმოადგენს. პირველი სართული თავიდან 28 წახნაგა იყო და იგი მოგვიანებით გადააკეთეს. სავარაუდოდ, მეთექვსმეტე საუკუნეში, თურქების შემოსევის დროს, ბანა ციხე-სიმაგრედ აქციეს. ბანას ტაძრის სქემა საკურთხეველში ექვსი სვეტი იყო, რომლებიც თვალსაჩინოდ გამოიყოფოდა გალერეისაგან. ტაძარზე მრავლად ყოფილა წარწერები: „ქრისტე, შეიწყალე თეოდორე დიდი“, ეს წარწერა ექვთიმე თაყაიშვილმა აღმოაჩინა. მეორე წარწერიდან მხოლოდ ერთი სიტყვა იკითხებოდა „დიდი“, მესამე წარწერა „ქრისტე, შეიწყალე გიორგი“ სავარაუდოდ, აქ მოსულ მლოცველს უნდა ეკუთვნოდეს. ისტორიაში ცნობილია ბანელი ეპისკოპოსი იოანე, რომელმაც უღალატა ბაგრატ მეოთხეს და ტაოელ აზნაურებთან ერთად 1027 წელს საბერძნეთს წავიდა. შეთქმულებმა იმპერატორ კონსტანტინეს ტაოსკენ ჯარი გამოაგზავნინეს. ვინმე ზაქარიას ბრძანებით, მეთერთმეტე საუკუნეში ბანაში გადაუწერიათ დიდი ტყავის კრებული, რომელიც გრიგოლ ღვთისმეტყველის შრომებსაც შეიცავს. ბანაში დაიწერა ჯვარი ბაგრატ მეოთხემ, ბიზანტიის იმპერატორის ძმის, რომან არგონის ასულ ელენეზე. იქ იყვნენ დაკრძალულნი ტაოს ბაგრატიონები. უკანასკნელად დაკრძალეს ვახტანგ მეოთხე და მისი მეუღლე. პარხალი პარხალი პარხალი პარხალისწყლის ხეობაშია, სოფელ პარხალში, ლაზეთის ქედის აღმოსავლეთ კალთის ძირში. ამ მიდამოებში ოდესღაც კლდეში ნაკვეთი წყალსადენიც ყოფილა, რომელიც ტაძრის აგების შემდეგ თამარ მეფის ბრძანებით გაუყვანიათ. თავად ტაძარი სამნავიან ბაზილიკას წარმოადგენს. ამხელა ბაზილიკა საქართველოს ტერიტორიაზე არსად არის შემორჩენილი. ეკლესია იოანე ნათლისმცემლის სახელზე მეათე საუკუნეში დავით მესამე კურაპალატს აუგია. მონასტრისთვის იონა ბარაიას შეუწირავს შატბერდში 973 წელს გადაწერილი სახარება, რომელიც დღეს პარხალის ოთხთავის სახელითაა ცნობილი. პარხალის ტაძარი საკმაოდ კარგად არის შემონახული. ეს ალბათ იმის წყალობით, რომ აქაც მეჩეთია. ოთხთა ეკლესია ოთხთა ეკლესია ოთხთა ასევე ჭოროხის აუზში, ოთხთას წყლის ხეობაში მდებარე მეათე საუკუნის ძეგლია. იგი პარხალთან ერთად გვიანი ხანის ბაზილიკების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნიმუშია, რომელიც პროპორციებით ძალიან განსხვავდება ძველი ქართული ბაზილიკებისგან, მაგალითად, ბოლნისის სიონი, ურბნისი. ოთხთასთან მისული ტაძრის მშვენიერებით იხიბლები, მაგრამ თან გული ტკივილით გევსება - ბაზილიკა მეტად მძიმე მდგომარეობაშია. იგი მცენარეებს დაუფარავს. ოშკის, ხახულისა და იშხნის შემდეგ ოთხთა ამ მხარეში მეოთხე დიდი ტაძარი იყო და ასეთ სახელი იმიტომ დაურქმევიათ. ოთხთაზე ასეთი ლეგენდაც არსებობს: ეკლესია უცნობი მეფის ასულს, ვინმე თამარს აუშენებია. მამამისს ყველა შვილი ისლამზე მოუქცევია თამარის გარდა. ქალს ტაძრის შენებისას ფული შემოლევია, ამიტომ თმა შეუკვეცავს, გაუყიდია და ასე დაუმთავრებია მშენებლობა. თამარს ისეთი თეთრი რაში ჰყოლია, ოთხივე ეკლესიის შემოვლა ერთ დღეში შეეძლო. გადმოცემის თანახმად, ტაძარში თამარის ხელის ანაბეჭდიცაა შემორჩენილი. თავდაპირველად ტაძარი დიდრონი, კვადრატული აგურითა და ნაგლეჯი ქვით ყოფილა აგებული ბერძნულ-ბიზანტიურ წესზე. შუა ნავი მკვეთრად არის გამოყოფილი გვერდითი ნავებისაგან. ფასადები დეკორატიული თაღებითაა დამშვენებული. ტაძარი მეათე საუკუნის მეორე ნახევარში, დავით კურაპალატის დროს მოუპირკეთებიათ. „ოთხთა, ისევე როგორც ოშკი, იშხანი, ხახული, ტბეთი ქართული მონუმენტური მხატვრული ფერწერის უმნიშვნელოვანესი ძეგლია. მხატვრობა გამოირჩევა საზეიმო ხასიათით, გამოკვეთილი ოსტატობით, ხაზისა და ფერის მეტყველებით“, - ამბობდნენ ხელოვნებათმცოდნეები, თუმცა დღეს ოთხთას ფრესკები ძალიან დაზიანებულია და ბევრი რამ აღარც ჩანს. ტაძართან შემორჩენილია მცირე სამლოცველო, რომლის ქვეშაც სამარხები ყოფილა, აქვეა სემინარია-საოსტინგე. საკურთხეველი საკმაოდ ღრმად არის მიწაში ჩაფლული. წლების განმავლობაში წყალს დიდი რაოდენობით მიწა შეუტანია ბაზილიკაში. საკურთხეველთან მიწა გადათხრილია. თურქეთში არსებობს გადმოცემები, რომ ქართულ ტაძრებში დიდი სიმდიდრეა ჩამარხული, ამიტომ აქაურები დღესაც ცდილობენ განძის მიგნებას. შატბერდი შატბერდის ტაძარი ბერტას ხეობაშია. როცა აშოტ კურაპალატმა გრიგოლ ხანძთელისგან ხანძთის ქება მოისმინა „შეწირა ადგილნი კეთილნი და შატბერდისა ადგილი აგარაკად ხანძთისა“. „და რაჟამს მივიდა ნეტარი მამაი გრიგოლ შატბერდს, მაშინ ცრემლითა მისითა მდინარითა ირწყვებოდა ადგილი იგი“, - მოგვითხრობს გიორგი მერჩულე. აშოტის შემდეგ, კურაპალოტობა მისმა ძემ - ბაგრატმა მიიღო. გრიგოლს მისთვის უთხოვია შატბერდში - ხანძთისთვის შეწირულ აგარაკზე მონასტრის აშენება. ის დათანხმდა და „მისცა ყოველივე სახმარი საშენებლად“, ე.ი. შატბერდი პირველად ბაგრატ პირველის მეფობის დროს, 836 წელს აშენდა. გრიგოლს თავდაპირველად მცირე ეკლესია და სენაკები აუშენებია. ბაგრატის ძეებს და ერისთავებს ბევრი რამ შეუწირავთ. შატბერდი საგანმანათლებლო კერად იქცა. აქ გადაიწერა სახარება და შატბერდის კრებული, რომელიც იმ დროს სასწავლო წიგნად ითვლებოდა, რადგან შეიცავდა საღვთისმეტყველო, საბუნებისმეტყველო, ფილოსოფიურ თხზულებებს, საქართველოს ისტორიას (მოქცევაი ქართლისაი). დღეს შატბერდის ტაძარი მეტად მძიმე მდგომარეობაშია. მოსაპირკეთებელი ქვების დიდი ნაწილი ჩამოცვენილია. ჩუქურთმები - დაზიანებული. გუმბათიდან წვიმა ჩამოდის, საკურთხევლის ქვედა ნაწილი მორღვეულია და საქონლის სტუმრობისგან მას მხოლოდ ხის ტოტები იცავს. თუმცა ტაძარი ნაკელითაა სავსე... ტბეთი არტანუჯის ციხე აკაკი შანიძის განმარტებით, არტანუჯი არტაანის ყურს, ანუ კარს ნიშნავს. ვახუშტი კი განმარტავს: „არცა ტანის, არცა უჯისო...“ „არტანუჯის ციხე წარმოადგენს იბერიის, აფხაზეთისა და მესხთა ქვეყნის გასაღებს“, - ამბობდა თურმე ბიზანტიის იმპერატორი, კონსტანტინე პორფიროგენეტი. არტანუჯის ციხის აგება მიეწერება ვახტანგ გორგასალს. ჯუანშერის გადმოცემით, როცა მეფე კლარჯეთიდან ქართლში მოდიოდა, სოფელი უხილავს, რომელსაც ადგილობრივი მოსახლეობა „არტანუჯს“ უწოდებდა. მეფეს მოსწონებია სოფლის სტრატეგიული მდებარეობა და ძუძუმტისათვის - არტავაზისათვის აქ ციხია აგება უბრძანებია. არტავაზმაც „აღაშენა ციხე არტანუჯისა“, რომელიც გახდა ერისთავთა რეზიდენცია და სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს ძლიერი ცენტრი. მეხუთე საუკუნის მეორე ნახევარში არტანუჯის ციხე დიდ როლს ასრულებს კლარჯეთის პოლიტიკურ ცხოვრებაში. მოგვიანებით იგი უკვე ქალაქად მოიხსენიება. არტანუჯი მდებარეობდა დიდ სავაჭრო მაგისტრალზე და ამიერკავკასიას, ბიზანტიასა და შავი ზღვის ქვეყნებთან აკავშირებდა, აქ გადიოდა სამშვილდე-ფარავანი-ახალქალაქი-არტაანი-არტანუჯის გზა. სწორედ ამ გზის საშუალებით უკავშირდებოდა სომხეთის ქალაქები შავ ზღვასა და დასავლეთ საქართველოს. მერვე საუკუნის 30-იან წლებში, მურვან ყრუმ ტაო-კლარჯეთი და არტანუჯის ციხე ააოხრა. ამის შემდეგ 80 წლის განმავლობაში იგი მიტოვებული და გავერანებული იყო. მემატიანის ცნობით, მიდამო ტყით დაიფარა. მალე კლარჯეთში ბაგრატიონები მკვიდრდებიან, ტაოში სამონასტრო მშენებლობა იწყება. მე-9 საუკუნეში აშოტ კურაპალატმა არაბობისგან გაპარტახებული კლარჯეთი აღადგინა და ხელახლა დაასახლა. სუმბათ დავითის ძე გვიამბობს: „პოვა კლარჯეთის ტყეთა შინა კლდე ერთი, რომელი პირველ ვახტანგ გორგასალსა ციხედ აღეშენა, სახელით არტანუჯი და აოხრებულ იყო ბაღდადელისა მიერ ბრბოთგან. იგი განაახლა აშოტ და აღაშენა აგრეთვე ციხედ... და აღაშენა ციხეს ამას შინა ეკლესია წმიდათ მოციქულთა პეტრესი და პავლესი და შექმნა მას შინა საფლავი თვისი და დაემკვიდრა ციხესა მას შინა ცხოვრებად“. მე-9 საუკუნიდან არტანუჯი ხდება დიდი ქალაქი - აქვს რაბატი, ანუ გარეუბანი, დაბა ქალაქი. მე-11 საუკუნეში ბიზანტია-საქართველოს ომში ციხე დიდ როლს თამაშობს და ანტიბიზანტიური კოალიციის ცენტრი ხდება. ამავე საუკუნის მეორე ნახევარში არტანუჯს თურქ-სელჩუკები აოხრებენ. მე-12 საუკუნეში არტანუჯი კვლავ მოღონიერდა, შემდეგ მონღოლთა ბატონობასაც გაუძლო. მე-16 საუკუნეში არტანუჯი ისევ თურქთა ხელშია. 1552 წელს, ისქანდერ-ფაშამ დაიპყრო ციხე და სულთნის ტახტს დაუქვემდებარა. შეიქმნა გურჯისტანის ვილაიეთი და არტანუჯი ამ პროვინციის შემადგენლობაში შევიდა. მე-18 საუკუნეში ვახუშტი ბატონიშვილი წერდა: „არს არტანუჯი ქალაქი მცირე და ციხე მაგარი“. 1878 წელს, სან-სტეფანის ზავით, რუსეთმა შეიერთა ოსმალეთის ტერიტორიის დიდი ნაწილი, მათ შორის ტაო-კლარჯეთი. 1918-21 წლებში, ტაო-კლარჯეთი საქართველოს საზღვრებში რჩებოდა. 1921 წელს, საბჭოთა ანექსიის შემდეგ, ყარსის ხელშეკრულების საფუძველზე, სსრკ-მ თურქეთს გადასცა ყოფილი ბათუმის ოლქის სამხრეთ ნაწილი ართვინისა და არდაგანის ოლქები. არტანუჯი თურქეთში მოექცა. არტანუჯი ახლა ართვინის ოლქს ექვემდებარება, აერთიანებს 50 სოფელს, 50 ათასამდე მოსახლით. დაბა არტანუჯში 6 ათასამდე კაცი ცხოვრობს. „არტანუჯი და ართვინი განლაგებულნი არიან ისეთ ციცაბო ფერდობებზე, რომ გიკვირს, ნუთუ ასეთ ადგილას შეიძლებოდა ქალაქების განვითარება“, - წერდა 1879 წელს დიმიტრი ბაქრაძე, რომელმაც არტანუჯის ციხე მოინახულა. არტანუჯის ციხე მართლაც ისეთ ადგილასაა, მისი მფლობელი მიმდებარე გზებსა და ხეობებს იოლად გააკონტროლებდა. ამაში თავადაც დარწმუნდებით, თუ ციხეზე ახვალთ. ციხე უძირო ხეობებს გადაჰყურებს...

- See more at: http://www.orthodoxy.ge/eklesiebi/tao/tao.htm#sthash.AGVbmNWY.dpuf

თორნიკე ერისთავმა და ქართველებმა გადაარჩინეს ბიზანტიის იმპერატორი - გიორგი ათონელის მიხედვით

გაიოზ მამალაძე

12 (ახალი სტილით) 25 ივნისს ქართული ეკლესია აღნიშნავს ღირსი მამის იოანეს (თორნიკ-ყოფილის) ხსენების დღეს. გარდაიცვალა 985 წელს. დიდი ქართველი მხედართმთავარი თორნიკე ერისთავი სამცხელი დიდებულების ოჯახს ეკუთვნოდა. ის გახლდათ დიდი ხელმწიფის, დავით III კურაპალატის სარდალი. ბერად აღკვეცის შემდგომ მოღვაწეობა განაგრძო ათონის მთაზე. 979 წელს ბიზანტიის საიმპერატორო ოჯახს დიდი ხიფათი დაემუქრა. ბარდა სკლიაროსი აუჯანყდა კონსტანტინოპოლს. ბიზანტიის საიმპერატორო ოჯახმა დახმარება ითხოვა იოანე-თორნიკესაგან, მას უნდა ეშუამდგომლა ქართველ მეფესთან, დავით III კურაპალატთან, რათა ქართველები დახმარებოდნენ ბიზანიის საიმპერატორო კარს. ქართველ ბერს სხვა გზა არ ჰქონდა, დაჰყვა საიმპერატორო კარისა და სამღვდელოთა თხოვნას, დაბრუნდა სამშობლოში, შეატყობინა ქართველ ხელმწიფეს ბიზანტიელთა გასაჭირი, ჩაუდგა სათავეში დავით III კურაპალატის ჯარს და გაანადგურა კონსტანტინოპოლის მტრები. ამისთვის მას სვინგელოზის - პატრიარქის თანაშემწე ბერის წოდება უბოძეს და მრავალი საჩუქარი მისცეს, რომლის მეშვეობითაც აშენდა ათონის ივერთა მონასტერი. თორნიკე ერისთავის შეკვეთით გადაწერილია ოშკის ბიბლია და სხვა წიგნები. ამ ამბავს მშვენივრად გვიამბობს ქართული ეკლესიის ერთ-ერთი მნათობი, გიორგი მთაწმინდელი „იოანესა და ექვთიმეს ცხოვრებაში“. გიორგი მთაწმინდელი იოანესა და ექვთიმეს ცხოვრება (ნაწყვეტი) 3 და მათ ჟამთა შინა თვისი მისი დიდი თორნიკ თვისსა ქვეყანასა მონაზონ იქმნა. და რამეთუ ასმიოდა იოვანესთვის, ვითარმედ ულუმბოთა არს, და ვინაჲთგან ფრიადი სიყვარული აქვნდა მისსა მიმართ, მისსა მოჰმართა და ულუმბოთა შთამოვიდა. და, ვინაჲთგან მუნ ვერ პოვა, ფარულად გამოიწვლილა და ცნა, ვითარმედ მთაწმინდას არს. და თვინიერ ცნობისა მეფეთაჲსა იდუმალ მთაწმინდას მოვიდა და კურთხევაჲ მონაზონობისაჲ ხელთაგან იოანესა მიიღო. რამეთუ, როგორც ვთქუთ, მთაწმინდას შთამოვიდა და ლავრასა დიდისა ათანასესსა მიიწია. და ვინაჲთგან დაფარვაჲ არღარა ეგებოდა, ურთიერთას გამოეცხადეს და სიყვარულითა სულიერითა შეიტკბნეს. და ფრიადი სიხარული იქმნა მონასტერსა შინა მას დღესა, რამეთუ არცა დიდი ათანასი უმეცარ იყო თორნიკის საქმესა და წარჩინებულობასა და ახოვნებასა, ამისთვისცა მიერითგან დიდითა პატივითა ეპყრნეს იგინი, რამეთუ, დაღაცათუ მათ არა უნდა ესე, გარნა ღირსთა თვისთა ღმერთი გამოაცხადებს და ადიდებს. და შემდგომად რაოდენისამე ჟამისა განითქვა ჰამბავი მათი და იცნობა, ვითარმედ მთაწმინდას არიან. და იწყეს მიერითგან ქართველთა მოსვლად და განმრავლებად. და ესე რაჲ იხილეს ნეტართა მამათა ჩვენთა, ვითარცა იყვნეს სავსენი ყოვლითავე სიბრძნითა, განიზრახეს, ვითარმედ: - არა ჯერ არს ჩვენი მონასტერსა შინა ყოფაჲ, რამეთუ სხვანიცა მოგვმართებენ და გარეშექცევაჲ შეუძლებელ არს. და ესრეთ განზრახვითა მამისა ათანასესითა ლავრისაგან განშორებულად, ვითარ მილიონ ერთ, უდაბნოსა შვენიერსა წმიდისა იოვანე მახარებლისა ეკლესიაჲ აღაშენეს და სენაკები. და მუნ იყოფებოდეს მრავალ ჟამ ვითარცა ანგელოზნი ღმრთისანი. 4 და მს ჟამსა იქმნა გადგომილებაჲ სკლიაროსისაჲ და ხმელით კერძი ყოველი დაიპყრა. და მეფენი და დედოფალი შეწყვდეულად იყვნეს ქალაქსა შინა დიდითა ჭირითა და იწროებითა. და ამას რაჲ შინა იყვნეს, განიზრახეს, ვითარმედ: - ჩვენი შემწე დავით კურაპალატისგან კიდე არავინ არს. და ვინაჲთგან გზანი ყოველნი სკლიაროსსა დაეპყრნეს, კაცისა წარვლენაჲ არა ეგებოდა. და დიდსა ზრუნვასა შინა იყვნეს, რამეთუ არცა ვინ იყო ეგევითარი კაცი, რომელმანცა სრულყო ნებაჲ გულისა მათისაჲ. და ესრეთ რაჲ იურვოდის ამის პირისათვის, ესმა იოვანესთვის და თორნიკისთვის და ცნეს, რამეთუ ლავრასა დიდისა ათანასესსა არიან. და მეყსეულად სევასტოფორი, კაცი წარჩინებული მათ ჟამთა შინა მთავართა შორის დედოფლისათა, წიგნებითა სამეუფოჲთა ლავრას წარმოავლინეს. და ვითარცა მოვიდა, მისცა წიგნები თვითოეულად, ვითარცა აქვნდა ბრძანებაჲ - ერთი ათანასის და ერთი თორნიკს და ერთი იოვანეს. და ესე პირი მოეწერა, ვითა: „უღმრთოჲ სკლიაროსი გაგვადგა და ხმელით კერძი ყოველი დაიპყრა. აწ ვევედრებით სიწმიდესა თქვენსა, რაჲთა თვინიერ ყოვლისა მიზეზისა იოვანე-თორნიკ მოვიდეს მეფობისა ჩვენისა“. და სხვანი მრავალნი ვედრებანი და ქენებანი ეწერნეს სამეუფოთა მათ წიგნთა შინა. ესე რაჲ ესრეთ იქმნა, ფრიადსა უღონობასა შთავარდეს ათანასე და იოვანე და, უნდა თუ არა, შეუვრდეს თორნიკს და იწყეს ვედრებად მისსა, რაჲთა აღვიდეს მეფეთა წინაშე. ხოლო მას რაჲ ესმა ვედრებაჲ მათი, ფრიად შეწუხნა და ეტყოდა, ვითარმედ: - წმიდანო მამანო, მე ცოდვათა ჩემთათვის მოსრულ ვარ ამას წმიდასა ადგილსადა შეუძლებელ არს ჩემი მეფეტა წინაშე წარსვლაჲ, რამეთუ მე ვიცი, თუ რომლისა პირისათვის მიხმობენ. და ვინაჲთგან ღმერთმან ღირს მყო და სახე მონაზონობისაჲ შევიმოსე, მე ამიერითგან არცაღა მეფეტა თანა მიც შესაპოვარი, არცარა სხვასა ვის ქვეყანასა ზედა. აწ ვევედრები სიწმიდესა თქვენსა, ღმრთისა სიყვარულისათვის სემინდეთ და ნუ მაიძულებთ ამის პირისათვის, რამეთუ, უკეთუ წავიდე ამის სოფლისავე შფოთთა შთამაგდებენ. ხოლო იგინი ევედრებოდეს, ვითარმედ: - უკეთუ ამას ჟამსა ურჩ ვექმნეთ მეფეთა, დიდსა რისხვასა მოვაწევთ ჩვენ ზედა და მონასტერსა ამას ზედა. და ამას ცილობასა ზედა გარდახდა შვიდეული ერთი. ხოლო უკანაჲსკნელ, უნდა თუ არა, ყოველი ბრალი მამამან ათანასი და მამამან იოვანე მიიდვეს ძლით დაარწმუნეს წარსვლაჲ. 5 ხოლო ბასილი და კოსტანტი მას ჟამსა წუთღა ყრმა იყვნეს და ყოველი გასაგებელი დედოფალსა ეპყრა და პარაკიმენონსა. და ვითარცა აღვიდა თორნიკ სამეუფოდ, მეყსეულად შეიყვანა იგი პარაკიმანოსმან მეფეთა წინაშე. და მეფენი და დედოფალი ზე აღუდგეს და პატივით მოიკითხეს და გვერდით დაისვეს. და უბრძანა დედოფალმან ბასილის და კოსტანტის და ფერხთა შეუვრდეს. და დედოფალმან მიუგო, ვითარმედ: - წმიდაო მამაო, რაჲცა ამათ ობოლთა თანა ჰქმნა, ღმერთმან მოაგოს სულსა შენსა! და ესევითარი რაჲ ჟამი დახვდა იოვანეს, შინაგამოღებით მრავალფერთა საქმეთათვის ამხილა დედოფალსა. და მან ყოველი სიმდაბლით შეიწყნარა და აღუთქვა, ვითა: - წმიდაო მამაო, რაჲცა მიბრძანოს მამობამან თქვენმან, თქვენსა ბრძანებასა არა გარდავჰხდე. ოდენ, ღმერთმან დაგარწმუნოს, შრომაჲ თავს იდევ და რომლითაცა სახითა გნებავს, წარვედ კურაპალატსა წინაშე და ყოველი ჭირი ჩვენი აუწყე. და ვესავ ღმერთსა, რომელ იოტოთ იგი უღმრტოჲ სკლიაროსი და ჩვენ ჭირისაგან განვარინნეთ. ფრიად ევედრა დედოფალსა, რაჲთამცა განატავისუფლა. და ვიტარ იხილა მოუდრეკელობაჲ მისი, მიუგო ესრეთ, ვითარმედ: - მე ჩემთა ცოდვათათვის შევიმოსე სახე ესე და უწყის უფალმან, რომელ სწორად სიკვდილისა მძიმე არს ესე საქმე ჩემ ზედა. გარნა რაჲ ვყო, არა ვიცი, წმიდასა მეფობასა თქვენსა ურჩ ვერ ვექმნები. და კვალად დედოფალმან და პარაკიმანოსმან ჰრქვეს, ვითარმედ: - შენ ოდენ ამათ ობოლთა ხელი აღუპყარ და, რაჲცა ბრალი იყოს, ღმერთმან ჩვენგან იძიენ! და ესრეთ წიგნები ვედრებისაჲ დაწერეს კურაპლატასა თანა. 6 და ესრეთ იჯმნა მეფეთაგან და რომლითაცა სახითა კურაპალატსა წინაშე მიიწია თორნიკ. ხოლო იხილა რაჲ იგი იხილა კურაპალატმან, ფრიად განიხარა და წიგნები მეფეთაჲ მიითვალა. და ყოველივე საქმე თორნიკ გააცადა, რომლისათვისცა განზრახვაჲ ქმნეს, რაჲთა ლაშქარნი წარმოგზავნენ საბერძნეთს და სპასალარად თორნიკ განაჩინეს. ხოლო თორნიკ კურაპალატისა და თავისა წიგნები მეფეთა წინაშე წარსცა და ყოველი ნებაჲ კურაპალატისაჲ აუწყა. და მაშინ მისცნეს მეფეთა ზემონი ქვეყანანი საბერძნეთისანი კურაპალატსა, რაჲთა თავისა სიცოცხლესა ჰქონდინ. ხოლო თორნიკს მოუწერეს: „ვიცით, რომელ ღმერთი შეგეწევის და ნურარას ორგულობ. და ოდეს ღმერთმან წარგიმართოს, ყოველნი წინააღმდგომნი ჩვენნი დატყვენენ და ყოველივე ნატყვენავი მათი შენი იყოს“. რომლისათვისცა მისცა კურაპლატმან თორმეტი ათასი მხედარი რჩეული თორნიკს. და შეწევნითა ქრისტესითა აოტა სკლაიაროსი და ვიდრე სპარსეთამდე დევნა მეოტად წარიქცია. და მერმე შეიქცა და სიტყვისაებრ მეფეთაჲსა დატყვენნა ყოველნი დიდებულნი საბერძნეთისანი და მონაგები მათი იავარყო და რომელიმე ლაშქარტა განუყო და რომელიმე თვით დაიმჭირა ნატყვენავი დიდზალი ფრიად: ოქროჲ და ვეცხლი და სტავრაჲ და სხვაჲ ესევითარი. და უკუნიქცა და მოიკითხა კურაპალატი და დიდად მიიმადლა დადა იჯმნა მეფეთავე წინაშე მოვიდა.ხოლო იგინი დიდითა პატივიტა მიეგებნეს და მოწლედ მოიკითხეს. იჯმნა უკვე მათგანცა და გამოეთხოვა. და კვალად მთაწმინდასვე მოიქცა, ლავრად დიდისა ათანასესსა. ხოლო მამანი სიხარულით მიეგებნეს და ამბორს უყვეს და ჰმადლობდეს ღმერთსა, რომელმან კვალად მოაქცია მშვიდობით.

იოანე თორნიკე (თორნიკე ერისთავი) (გარდ. 985 წ)

პოლიტიკური და სასულიერო მოღვაწე

      თორნიკე ერისთავი, ტაოელი დიდებულის ჩორდვანელის ძე, ბერად აღკვეცის შემდეგ იოანე-თორნიკედ წოდებული, Xსაუკუნის II ნახევარში ცნობილი ქართველი სახელმწიფო და სასულიერო მოღვაწე იყო. ერთხანს იოანე თორნიკე ათონისმთაზე, განთქმულ ათანასე დიდის ლავრაში იყო ბერად შემდგარი. ათანასეს ლავრა, რომელიც 963 წელს დააარსა ათანასეათონელმა იმპერატორ ნიკიფორე ფოკას სახსრებითა და დახმარებით, ბერმონაზვნური მოძრაობის და იმავდროულადბიზანტიური  მწიგნობრობის განთქმულ ცენტრს  წარმოადგენდა. ათანასეს დროს ლავრაში 120-მდე მონაზონი ცხოვრობდა,მათ შორის ქართველებიც.

      X საუკუნის 60-იან წლებში ათანასეს ლავრაში მოვიდნენ ქართველები _ იოანე (იოანე ათონელი) ბერი, მისი ძეეფთვიმე (ეფთვიმე ათონელი)  და თორნიკე ერისთავი, რომლებიც ერთ წელიწადზე მეტ ხანს დარჩნენ ლავრაში, შემდეგ კიმათ სხვა ქართველებთან ერთად ათონის ივერთა მონასტერი ააშენეს.  იოანე თორნიკე საქართველოს ისტორიაში ცნობილიააგრეთვე, როგორც დავით კურაპალატის სახელგანთქმული სარდალი, რომლის დახმარებითაც X საუკუნის 70-იან წლებში (976-979 წწ.) ჩააქრეს საიმპერატორო ტახტის წინააღმდეგ ამბოხებული ძლევამოსილი ბიზანტიელი სარდლის, ბარდა სკლიაროსისაჯანყება.

      როგორც ცნობილია, X საუკუნის შუა ხანებში ბიზანტიამ თვალსაჩინო წარმატებებს მიაღწია არაბთა წინააღმდეგბრძოლაში, მაგრამ 70-იან წლებში შექმნილმა საშინაო ვითარებამ შეზღუდა იმპერიის შესაძლებლობანი. ბარდა სკლიაროსისაჯანყებამ საფრთხე შეუქმნა კონსტანტინოპოლის საიმპერატორო ტახტს. მან მთლიანად დაიპყრო ბიზანტიის იმპერიისაზიური ნაწილი და ტაოს დაუმეზობლდა. იმპერატორის ჯარების სარდალმა ბარდა ფოკამ ბიზანტიის დაქვრივებულდედოფალს, ტახტის მცირეწლოვანი მემკვიდრეების _ ბასილისა და კონსტანტინეს დედას, თეოფანას, ურჩია სამხედროდახმარებისათვის მიემართა განთქმული დავით ტაოელისათვის, რომლის სამფლობელოებსაც საფრთხე ელოდა ბარდასკლიაროსის გაძლიერებით.     ბიზანტიის სამეფო კარმა დავით კურაპალატისაგან დახმარების აღმოჩენისათვისშუამდგომლობა ათონის მონასტრის ბერს იოანე-თორნიკეს სთხოვა. ბერად შემდგარმა იოანე-თორნიკემ თავდაპირველად უარიგანაცხადა, მაგრამ შემდეგ, გაითვალისწინა რა ათონის მთაზე მოღვაწე ქართველ ბერთა მდგომარეობის მოსალოდნელიგაუარესება, დათანხმდა და წარმატებით შეასრულა შემოთავაზებული დავალება. კონსტანტინოპოლიდან იოანე-თორნიკესდავით კურაპალატთან “სათხოვარი წიგნები” გაატანეს.

      დავით ტაოელი დათანხმდა დახმარებას და მის საფასურად მოითხოვა ე.წ. “ზემო ქუეყანანი” _ არზრუმის (კარინის)მხარე, სამხრეთი ბასიანი (ჩრდილო ბასიანი დავითის სამფლობელოში ისედაც შედიოდა), ჩორმაირის, სევუკის, ჰარქისა დააპაჰუნიქის ციხეები ჭოროხის, არაქსის და ევფრატის სათავეებში.

      დავით კურაპალატმა თორნიკე ერისთავის სარდლობით ბიზანტიაში გაგზავნა 12 ათასი ქართველი მეომარი, რომლებმაცსასტიკად დაამარცხეს ბარდა სკლიაროსი და ხელთ იგდეს დიდძალი ნადავლი. ბიზანტიის საიმპერატორო კარმადაპირებისამებრ აღნიშნული ტერიტორია დავითს გადასცა. სამხედრო ნადავლიდან მიღებული წილი იოანე-თორნიკემათანასეს ლავრასა და ბერძენთა სხვა მონასტრებს შესწირა, უდიდესი ნაწილი კი ათონის ივერთა მონასტრის აგებასმოახმარა.

      980 წელს ბიზანტიის კეისარმა იოანე-თორნიკეს სვინგელოზის (პატრიარქის თანაშემწე ბერი) წოდება უბოძა.

      ბიზანტიის საიმპერატორო კარმა, ფაქტობრივად, ქართველთა ლაშქრის მეშვეობით სძლია ბარდა სკლიაროსს. ქართველიმეომრების წყალობით შეინარჩუნა ტახტი (იმჟამად მცირეწლოვანმა) იმპერატორმა ბასილი II-მ, ბიზანტიის იმპერიაცგადაურჩა მორიგ სამხედრო გადატრიალებას. ამ გამარჯვებით სარგებლობა ნახა დავით დიდმა კურაპალატმაც. მანმნიშვნელოვნად გააფართოვა თავისი გავლენა აღმოსავლეთში. თორნიკე ერისთავი კი ამიერიდან უფრო დიდი ავტორიტეტითსარგებლობდა ბიზანტიის საეკლესიო და პოლიტიკურ წრეებში.

რასაკვირველია, დავით კურაპალატის მიერ ბიზანტიის იმპერიისათვის გაწეული დახმარება ტაოს სამეფოს ინტერესებთანაციყო დაკავშირებული. ჯერ კიდევ აჯანყებამდე, ბარდა სკლიაროსი ბასილი II-მ ხანზიტისა და ხალიდიატის ოლქებისგამგებლად დანიშნა. ხანზიტა მეოთხე არმენიის ერთ-ერთი ოლქი იყო და ტარონს ესაზღვრებოდა, ხოლო ხალიდიატიტარონის ოლქში შედიოდა. ბარდა სკლიაროსი არმენიაში იყო გამაგრებული, მას დაპყრობილის ჰქონდა იმპერიის ის მიწა-წყალი, რომელიც ტაოს სამეფოს ესაზღვრებოდა.

ის გადამწყვეტი როლი, რაც ქართველ მეომართა მონაწილეობამ შეასრულა ბარდა სკლიაროსის აჯანყების ჩაქრობასა დაბიზანტიის იმპერიის გადარჩენაში, სათანადოდ არ არის ასახული განმაზოგადებელ ნაშრომებში, რომლებიც ბიზანტიისისტორიას ეძღვნება. (მაგალითად, Bცნჯჰბზ Вბპფყნბბ, ნ. II, V. 1967.) რაც შეეხება ქართულ ისტორიოგრაფიას, ამ საინტერესოეპიზოდს ბიზანტია-საქართველოს ურთიერთობაში რამდენიმე ნაშრომი მიეძღვნა (ივ. ჯავახიშვილი, პ. ინგოროყვა, ვ.კოპალიანი, ნ. ლომოური, მ. ლორთქიფანიძე, მ  კახაძე და სხ.)

      როგორც ცნობილია, იოანე-თორნიკე, გარდა სამხედრო-დიპლომატიური მოღვაწეობისა, საქართველოს ისტორიაშიცნობილია,როგორც ქართული კულტურის დიდი მოამაგე.  უდიდესია მისი ღვაწლი ათონის ივერთა მონასტრის დაარსებისადა იმთავითვე მისი კულტურული პროფილის განსაზღვრის საქმეში. ჯერ კიდევ ათონზე გამგზავრებამდე, თორნიკეერისთავის შეკვეთით  გადაწუერიათ ოშკის ტაძარში ე.წ. ოშკის ბიბლია (978 წ.) და კირილე ალექსანდრიელის თხზულების“განძის” 981 წლის ნუსხა.